هوش مصنوعی یک فرصت است نه تهدید

به گزارش لیزنا، دکتر محمد حسن‌زاده در گردهمایی کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی در ایرانداک با عنوان «تاثیر هوش مصنوعی بر کتابخانه‌های دانشگاهی» سخنرانی کرد. مشروح سخنرانی رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) را در ادامه بخوانید:

حضور همه عزیزان را در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران ( ایرانداک) گرامی می‌دارم و از دست‌اندرکاران این برنامه مهم که با هوش مصنوعی گره خورده است، قدردانی می.کنم. این نشست در آستانه سالگرد تاسیس ایرانداک در سال ۱۳۴۷ و در نقطه اوج فعالیت های آن در زمینه هوش مصنوعی در حال برگزاری است. هوش مصنوعی در حال تبدیل کتابخانه‌های دانشگاهی از مخازن ایستا به اکوسیستم‌های پویا و هوشمند است. با پذیرش تحول دیجیتال در آموزش عالی، کتابخانه‌ها باید برای پشتیبانی از پژوهش‌های داده‌محور، یادگیری شخصی‌سازی‌شده و مدیریت منابع کارآمد، تکامل یابند. من در این سخنرانی کوتاه تأثیر چندوجهی هوش مصنوعی بر کتابخانه‌های دانشگاهی را مورد تاکید قرار داده ام و به کاربردها، مزایا، چالش‌ها و مسیرهای آینده آن پرداخته‌ام.

‎ الف. فناوری‌های اصلی هوش مصنوعی در سیستم‌های کتابخانه‌ای

‎کتابخانه‌های دانشگاهی از چندین فناوری هوش مصنوعی برای ارتقاء خدمات خود بهره می‌برند:

* پردازش زبان طبیعی:

    * امکان جستجوی معنایی و رابط‌های مکالمه‌محور را فراهم می‌کند.

    * بازیابی اطلاعات را با درک هدف، زمینه و ظرافت‌های زبانی کاربر بهبود می‌بخشد.

    * از دسترسی چندزبانه و خلاصه‌سازی خودکار اسناد پشتیبانی می‌کند.

* یادگیری ماشین:

چنانچه خلاصه بخواهم بگویم، یادگیری ماشین با بهره‌گیری از فناوری‌های پیش‌بینی‌کننده:

    * سیستم‌های پیشنهاددهنده، تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده و مدل‌سازی رفتار کاربران را تقویت می‌کند.

    * از الگوهای گردش منابع، تاریخچه جستجو و معیارهای تعامل برای بهینه‌سازی خدمات استفاده می‌کند.

    * طبقه‌بندی و خوشه‌بندی خودکار منابع را تسهیل می‌کند.

* بینایی ماشین:

    * در دیجیتالی‌سازی نسخه‌های خطی، نقشه‌ها و آرشیوهای تصویری کمک می‌کند.

    * امکان شناسایی تصویر، برچسب‌گذاری خودکار و استخراج فراداده‌های تصویری را فراهم می‌سازد.

    * از ابزارهای دسترسی‌پذیری مانند تبدیل تصویر به متن برای کاربران نابینا پشتیبانی می‌کند.

* چت‌بات‌ها و دستیارهای مجازی:

    * پشتیبانی ۲۴ ساعته برای پرسش‌های مرجع، پیمایش فهرست‌ها و پاسخ به سوالات متداول ارائه می‌دهند. راه اندازی دستیار هوشمند سامانه همانندجویی در ایرانداک اخیرا امکان پاسخگویی ۲۴ ساعته در همه روزها را فراهم کرده است.

    * بار کاری کارکنان را کاهش داده و تعامل کاربران را افزایش می‌دهند.

    * می‌توانند در اپلیکیشن‌های موبایل، وب‌سایت‌ها و سامانه‌های آموزشی ادغام شوند.

‎ب. ارتقاء جستجو، کشف و دسترسی

‎هوش مصنوعی نحوه تعامل کاربران با مجموعه‌های کتابخانه‌ای را متحول می‌کند:

* موتورهای جستجوی معنایی:

    * زمینه، مترادف‌ها و روابط مفهومی را درک می‌کنند.

    * نتایج دقیق‌تر و مرتبط‌تری نسبت به سیستم‌های سنتی مبتنی بر کلیدواژه ارائه می‌دهند.

    * به بهبود ارتباط با کاربر کمک می کند.

* نمایه سازی خودکار و تولید فراداده:

    * ابزارهای هوش مصنوعی فراداده را از متن‌ها، تصاویر و ویدیوها استخراج می‌کنند.

    * فرایند فهرست‌نویسی ‌‌نمایه سازی منابع را تسریع کرده و قابلیت کشف منابع را بهبود می‌بخشند. ما در ایرانداک با استفاده از این فناوری حداقل ۳۰ میلیارد تومان صرفه جویی کرده و بیش از ۵۹۰ هزار منبع را در کمتریت زمان ممکن صرفه جویی کرده و علاوه بر آن، کار دستی را غیر لازم کرده است.

* کشف شخصی‌سازی‌شده:

    * سیستم‌های پیشنهاددهنده منابع را بر اساس پروفایل کاربر و رفتار گذشته پیشنهاد می‌دهند.

    * تجربه پژوهشی را متناسب با نیازهای فردی تنظیم می‌کنند.

* بهینه‌سازی جستجوی یکپارچه:

    * هوش مصنوعی می‌تواند جستجو را در پایگاه‌های داده، مخازن و فهرست‌های مختلف یکپارچه کند. چت بات «هوشیار» امکان گفتگوی یکپارچه و هوشمند و تعاملی با مجموعه پایان نامه ها را فراهم آورده است.

    * شکاف‌های اطلاعاتی را کاهش داده و پژوهش‌های میان‌رشته‌ای را تسهیل می‌کند.

‎ج. تصمیم‌گیری مبتنی بر داده و توسعه مجموعه‌ها

‎هوش مصنوعی کتابداران را با بینش‌های قابل اجرا توانمند می‌سازد:

* تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده:

    * تقاضا برای منابع و خدمات را بر اساس داده‌های تاریخی و روندها پیش‌بینی می‌کند.

    * راهبردهای خرید، تمدید اشتراک‌ها و برنامه‌ریزی فضا را اطلاع‌رسانی می‌کند.

* تحلیل الگوهای استفاده:

    * گردش منابع، دفعات دسترسی و میزان تعامل کاربران را ردیابی می‌کند.

    * منابع کم‌استفاده، زمان‌های اوج استفاده و علایق پژوهشی نوظهور را شناسایی می‌کند. پیشتر در ایرانداک در این زمینه پژوهش های جدی انجام شده است.

* مدیریت هوشمند موجودی:

    * کنترل موجودی، سازماندهی قفسه‌ها و تصمیم‌گیری درباره حذف منابع را خودکار می‌کند. قبل تر استفاده از سامانه های ردیاب رادیویی این کار را انجام می دادند.

    * بهره‌وری عملیاتی را افزایش داده و از تکرار منابع جلوگیری می‌کند.

* بهینه‌سازی بودجه:

    * ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند سناریوهای مختلف بودجه را شبیه‌سازی کرده و تخصیص منابع مقرون‌به‌صرفه را پیشنهاد دهند. البته کتابخانه ها در کشور معمولا وارد فرایند بودجه ریزی نمی شوند. این قابلیت می تواند به مدیران ارشد کمک کند.

‎د‌. پشتیبانی از آموزش، یادگیری و پژوهش

‎هوش مصنوعی مأموریت علمی کتابخانه‌ها را تقویت می‌کند:

* سکوهای یادگیری تطبیقی:

    * با سیستم‌های کتابخانه‌ای ادغام شده و مسیرهای یادگیری شخصی‌سازی‌شده ارائه می‌دهند.

    * منابعی متناسب با اهداف درسی و پیشرفت دانشجویان پیشنهاد می‌کنند.

    * ادغام کتابخانه ها در فرایند آموزش و پژوهش یکی از الزامات مهم و راهبردی برای بقای اثربخش آنها بامداد می شود.

* کمک به پژوهش:

    * ابزارهای هوش مصنوعی در مرور ادبیات، مدیریت ارجاع‌ها و تشخیص سرقت علمی کمک می‌کنند.

    * فرآیندهای پژوهشی را تسریع کرده و کیفیت تحقیقات را ارتقاء می‌دهند.

    * اخیرا ایرانداک دسترسی به چنین امکانی را برای دانشگاه های کشور فراهم آورده است.

* حفاظت دیجیتال:

    * هوش مصنوعی در بایگانی، ترمیم و مهاجرت اسناد تاریخی و منابع شکننده کمک می‌کند.

    * دسترسی بلندمدت و تطابق با استانداردهای نگهداری را تضمین می‌کند.

* گراف‌های دانشی و داده‌های پیوندی:

    * هوش مصنوعی شبکه‌های معنایی بین نویسندگان، موضوعات و انتشارات ایجاد می‌کند.

    * کاوش میان‌رشته‌ای و کشف روابط پنهان را تسهیل می‌کند.

‎ه. دسترسی‌پذیری و فراگیری

‎هوش مصنوعی دسترسی برابر به دانش را ارتقاء می‌دهد:

* ابزارهای تبدیل متن به گفتار و گفتار به متن:

    * به کاربران دارای اختلالات بینایی یا شنوایی کمک می‌کنند. آزمایشگاه هوش مصنوعی ایرانداک این ابزار را در اختیار عموم و کتابخانه ها قرار داده است.

    * دسترسی چندرسانه‌ای به منابع کتابخانه‌ای را فراهم می‌سازند.

* ترجمه زبان:

    * موانع زبانی در مجموعه‌های چندزبانه را از میان برمی‌دارد.

    * از دانشجویان و پژوهشگران بین‌المللی پشتیبانی می‌کند.

* سفارشی‌سازی رابط کاربری:

    * چیدمان، اندازه فونت و پیمایش را برای نیازهای متنوع کاربران تنظیم می‌کند.

    * قابلیت استفاده را برای افراد دارای تفاوت‌های عصبی و توانایی‌های متفاوت افزایش می‌دهد.

* هوش مصنوعی می‌تواند مجموعه‌ها را از نظر شکاف‌های مربوط به مجموعه منابع و همچنین نیاز کاربران تحلیل کرده و خریدهای فراگیر و متناسب را پیشنهاد دهد.

‏‎و. چالش‌ها و ملاحظات اخلاقی

‏‎با وجود وعده‌های فراوان، ادغام هوش مصنوعی با چالش‌هایی همراه است:

* حریم خصوصی و امنیت داده‌ها:

    * داده‌های کاربران که برای شخصی‌سازی استفاده می‌شوند باید محافظت شوند.

    * کتابخانه‌ها باید با مقررات مربوطه مطابقت داشته باشند.

* سوگیری :

    * الگوریتم‌ها ممکن است سوگیری‌های اجتماعی موجود در داده‌های آموزشی را بازتاب دهند.

    * خطر تقویت کلیشه‌ها یا حذف سوگیری شده محتوا وجود دارد.

* هزینه و پیچیدگی:

    * پیاده‌سازی هوش مصنوعی نیازمند تخصص فنی، زیرساخت و سرمایه‌گذاری مالی است. در طول سال گذشته ایرانداک در این زمینه سرمایه گذاری مناسبی انجام داده است اما همچنان نیاز به تامین زیرساخت بیشتر وجود دارد.

    * مؤسسات کوچک‌تر ممکن است با چالش‌های پذیرش و پایداری مواجه شوند.

* همکاری انسان و هوش مصنوعی:

    * کتابداران باید نقش‌های خود را برای همکاری با سیستم‌های هوشمند بازتعریف کنند.

    * آموزش و توسعه حرفه‌ای برای پر کردن شکاف ضروری است.

* شفافیت و پاسخ‌گویی:

    * کتابخانه‌ها باید اطمینان حاصل کنند که تصمیمات هوش مصنوعی قابل توضیح و قابل حسابرسی هستند.

    * چارچوب‌های اخلاقی و مدل‌های حکمرانی مورد نیازند

‏‎ز. مسیرهای آینده و ادغام راهبردی

‏‎برای بهره‌برداری کامل از هوش مصنوعی، کتابخانه‌های دانشگاهی باید به صورت جدی تغییرات اساسی را دنبال کنند و گرمه در آینده نزدیک با اضمحلال روبرو خواهند شد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

* توسعه سواد هوش مصنوعی در میان کارکنان و کاربران:

    * برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌های آموزشی و برنامه‌های گواهی‌نامه‌دار درباره ابزارهای هوش مصنوعی و اخلاق آن.

* همکاری با بخش‌های فناوری اطلاعات مانند ایرانداک و دانشکده‌ها:

    * ایجاد مشارکت‌های میان‌رشته‌ای برای نوآوری و استفاده مشترک از زیرساخت‌ها.

* سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مقیاس‌پذیر:

    * اطمینان از اینکه سیستم‌ها با قابلیت‌های در حال تحول هوش مصنوعی و نیازهای کاربران رشد می‌کنند.

* مشارکت در تدوین سیاست‌ها:

    * شکل‌دهی به دستورالعمل‌های مؤسسه درباره استفاده از هوش مصنوعی، حاکمیت داده و شفافیت.

* مشارکت در پروژه‌های متن‌باز و کنسرسیوم‌های بین‌سازمانی:

    * همکاری در توسعه ابزارهای مشترک، مجموعه داده‌ها و استانداردهای بین‌المللی.

در این زمینه، آزمایشگاه علم آزاد ایرانداک می تواند کمک شایانی به کتابخانه ها داشته باشد.

‏‎سخن پایانی: بازآفرینی کتابخانه دانشگاهی

‏‎هوش مصنوعی صرفاً یک ارتقاء فناورانه نیست—بلکه یک تغییر بنیادین در نحوه عملکرد، خدمت‌رسانی و تحول کتابخانه‌های دانشگاهی است. با پذیرش هوش مصنوعی، کتابخانه‌ها می‌توانند پاسخ‌گوتر، فراگیرتر و تأثیرگذارتر شوند. با این حال، این تحول باید با اصول اخلاقی، برنامه‌ریزی راهبردی و تعهد عمیق به مأموریت علمی هدایت شود.

‏‎کتابداران جایگزین نمی‌شوند—بلکه توانمندتر می‌شوند. آینده کتابخانه‌های دانشگاهی در هم‌افزایی میان تخصص انسانی و هوش ماشینی نهفته است؛ جایی که کتابداران به متولیان الگوریتم‌ها، حافظان اخلاق داده و معماران محیط‌های یادگیری هوشمند تبدیل می‌شوند. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با برخورداری از زیرساخت، منابع انسانی، و ساختار متناسب می تواند در این زمینه کمک شایانی به کتابخانه های دانشگاهی داشته باشد. از همه عزیزان برای همکاری با ایرانداک دعوت می کنم. سپاسگزارم