آموزش نیروی انسانی توانمند در حوزه سازماندهی: چه باید کرد؟

لیزنا؛ زینب پاپی[1]/ عضو هیأت علمی گروه پژوهشی مدیریت اطلاعات و سازماندهی دانش، سازمان اسناد و کتابخانه ملی: اگرچه سخن از نیروی آموزش ­دیده، مهارت ­دیده و کارآمد کتابدار در مقالات و نشست­های مختلف بدان مکرر اشاره و حتی موضوع برخی پایان­‌نامه‌­ها و مقالات نیز بوده است، اما موضوعی است که به فراخور تغییر و تحولات و گذران عمر کاری هر فرد صاحب حرفه به ویژه کتابداران می­‌طلبد آموزش آنها به سمت و سوی حوزه­‌های جدید سوق داده شود.

یکی از چالش‌­هایی که استاد فاطمه رهادوست (1386) در خصوص برنامه­‌های آموزش کتابداری به خوبی بیان می­‌کنند: "... این است که در حال حاضر برنامه‌­های آموزش کتابداری به کدام سمت و سو می‌­رود و کتابداران برای ایفای نقش خود در عصر شبکه­‌ها چه آموزش­های نظری و عملی باید ببینند؟". یا نکته‌­ای که استاد صدیق بهزادی در دهه شصت بدان اشاره دارند: "... آماده کردن کتابداران امروزی برای چندسال آینده احتیاج به تغییر و تحول در برنامه آموزش کتابداری و اطلاع­‌رسانی دارد..." (1369). این اندیشه که چگونه بتوان دانشجو را با نگاهی کاربردی و عملیاتی  پرورش داد و آموزش‌­های کتابداری در دانشگاه­ها را نیز در همین راستا به سوی کاربردی و عملی پیش برد، از دیرباز تاکنون موضوع و مسئله موردتوجه اساتید و متخصصان بوده است. در رشته کتابداری نیز تغییرات بسیاری همگام با تغییرات فناورانه رخ داده که "کارگروه برنامه ريزی و گسترش علم اطلاعات و دانش شناسی عتف" بسیار تلاش داشته با توجه به تغییر نام رشته از کتابداری به علم اطلاعات و دانش‌­شناسی در سرفصل دروس رشته نیز این تغییرات را تاحدودی بگنجاند. اما آنچه که از گذشته نیز پابرجا بوده، تنها اضافه شدن دروس جدید نیست که البته آن‌هم در جای خود ضرورت دارد، بلکه هم­آوایی و هم­سرایی دانش فنی دانشجوی کتابداری­‌ست با آنچه که در دانشگاه یاد می­‌گیرد و آنچه که در کتابخانه‌­ها و مراکز اطلاع‌­رسانی به صورت عملی رخ می‌­دهد.

رشته علم اطلاعات و دانش­‌شناسی از جمله رشته­‌های علوم انسانی است که جنبه عملی و کاربردی آن بر جنبه نظری آن می­‌چربد. شاید به همین دلیل برادفیلد، کتابداری را فن دانسته تا علم به مفهوم علوم طبیعی. وی معتقد است کتابداری چون متضمن مهارت انسانی است، بیشتر فن محسوب می‌­شود تا علم (رهادوست، 1386). البته به بیان استاد ابراهیم افشار فن، علم و خدمت را باید سه ضلع یک مثلث به طور مساوی دید (نگاه کنید به: "نسبت میان خدمت، فن و علم"). کتابدار با همین نگاه خدمت‌­دهنده به جامعه می‌­تواند فن و علم را نیز به خدمت بگیرد.

اما آنچه من را به این نوشته ترغیب نمود، خواندن یادداشت  خلا نیروی انسانی هم کارآمد و هم روزآمد نوشته استاد گرامی جناب آقای عمرانی است. در آن نوشته به دغدغه­‌های درستی پیرامون موضوع آموزش نیروی انسانی در حوزه سازماندهی اشاره شد. شاید نکته‌­ای که همیشه مسئله اصلی در حوزه سازماندهی بوده و اگر قرار باشد برای پیاده‌­سازی استانداردهای جدید RDA[2], METS[3]، و مانند آن طرح پیشنهادی[4] تدوین شود، مطمئنا یکی از ملزومات آن نیروی انسانی کارآمد، توانمند و روزآمد خواهد بود که بتواند دانش پیشین را در عمل و به شکل کاربردی به کار گیرد و دانش جدید و روزآمد را نیز کسب کند. بنابراین زمانی که نیروی انسانی کارآمدی نداشته باشیم یا به عبارتی کارآمد نکرده باشیم، نمی­توان از تمام ظرفیت برای پیاده‌­سازی الگوهای جدید در کتابخانه‌­ها کمک گرفت. با این اوصاف، می­توان تربیت نیروی انسانی کارآمد و روزآمد در حوزه سازماندهی را در سه سطح دید:

1.سطح یک. دانشجویان فعلی: دانشجویانی که مشغول تحصیل هستند و در حال یادگیری فهرستنویسی، رده بندی، استانداردهای فراداده­ای، هستی‌­شناسی و مانند آن.

در این سطح، دانشگاه­ها مسئول آموزش به دانشجویان محسوب می‌­شوند. اما با کمک از کتابخانه­‌ها و مراکز اطلاع‌­رسانی مرتبط و بهره‌­گیری از متخصصان و حرفه­‌مندان در تدریس دروس سازماندهی اطلاعات، شاید بتواند شکاف بین تئوری و عمل را تا حدود زیادی برطرف کند. دانشجویان برای درس کارورزی معمولا به سازمان اسناد و کتابخانه ملی مراجعه می‌­کنند و در حوزه‌های آرشیو و اسناد، کتابداری و منابع دیجیتال کارورزی خود را در کنار متخصصان و حرفه‌­مندان مطابق با سرفصل ارائه شده توسط استاد کارورزی به صورت عملی و کاربردی در کتابخانه فرامی­‌گیرند.

2.سطح دو. کتابداران فاقد شغل (دانشجویان پیشین): دانشجویانی که فارغ‌­التحصیل شده‌­اند و الان شغلی ندارند. این افراد به بازآموزی آنچه که در دانشگاهها یاد گرفته‌­اند، نیاز دارند.

3.سطح سه. کتابداران فعلی کتابخانه‌­ها: که طبیعتا به مرور و بازنگری در دانش خود نیاز دارند. انتقال دانش فنی و عملی در کتابخانه‌­ها معمولا به صورت شفاهی است، تا مستندشده. و معمولا هم دانش به صورت ضمنی نزد فرد باقی می‌­ماند و هیچ وقت آشکار و مستند نمی­‌شود. تصمیمات و تغییراتی که در قواعد فهرستنویسی و رده­‌بندی گرفته می‌­شود به افراد جدیدی که وارد مجموعه کتابخانه به عنوان فهرستنویس و کتابدار می­‌شوند نیز بیشتر به صورت شفاهی منتقل می‌­شود.

دستنامه­‌های مختلفی در حوزه سازماندهی توسط اساتید پیشکسوت مرحوم پوری سلطانی، دکتر ماندانا صدیق بهزادی و دستنامه­‌های دیگر که توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتشر شده است، اما فاصله بین انتشار دستنامه­‌های قبلی و کنونی بسیار است. البته همین تلاش­ها در تهیه دستنامه‌­های جدید را هم باید به فال نیک گرفت.

نکته دیگر، موضوعات جدید در حوزه سازماندهی است که برخی از فهرستنویسان و کتابداران که به امر فهرستنویسی مشغول هستند آنچنان دچار روزمرگی شده‌­اند که به دلایل مختلف گذری بر آنچه که در سایر کتابخانه‌­ها (داخل و خارج) در حال رخ دادن است، نمی­کنند. هر دو گروه مذکور به آموزش و تبادل دانش نیاز دارند. البته این گروه نوع آموزش متفاوتی را می‌­طلبد.

چه باید کرد؟

- در سال سپری­شده، فایلی با عنوان "آشنایی با کتابخانه ملی ایران بمناسبت هشتمین سالگرد فجر انقلاب شکوهمند اسلامی ایران" را دریافت کردم که در سال 1365 منتشر شده بود. در یکی از بندهای آن آمده بود: "کلاسهای کارآموزی کتابخانه ملی سالی دوبار بمدت یکماه برگزار می­‌شود و از این راه امکان آموزش حین خدمت را برای کلیه کتابداران غیرمتخصص ایران فراهم می‌­سازد" (بند 9، ص 11).

برگزاری دوره‌­های آموزشی توسط کتابخانه ملی برای کتابداران رخداد تازه‌­ای نیست و از دیرباز تا به اکنون ادامه دارد که با شرایط کرونا به صورت مجازی نیز برگزار می‌­شود. البته برگزاری برخی دوره‌­های سازماندهی مانند فهرستنویسی، رده‌­بندی و ... نیاز به برگزاری دوره­‌ها به صورت حضوری است که با شرایط کرونا فعلا شاید امکانپذیر نباشد.

اما آنچه که از بند مذکور به شکل دیگری پیشنهاد می­‌شود، "برگزاری دوره­‌های بازآموزی" برای کتابداران و آرشیویست­ها توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی است. در سالهای اخیر با اصطلاح‌های جدیدی با عنوان کتابدار مواجه شده‌­ایم. مانند کتابدار داده[5]، کتابدار کپی‌­رایت[6]، کتابدار دیجیتال[7] و مانند آن. بنابراین کتابدار، کتابدار سابق نیست که صرفا با گذراندن دوره‌های فهرستنویسی و رده‌­بندی بتواند کتابداری برای دوران جدید کتابخانه­‌ها باشد. شاید بشود همان کتابدار روزمرگی­ها­ لقب داد که به شکل دیگری در یادداشت آقای عمرانی بدان اشاره شد.

برگزاری دوره‌­های آموزشی که پیشتر نیز اشاره شد همه می‌­توانند شرکت کنند و تفاوتی بین دانشجو، کتابدار شاغل و غیره نیست. مانند کارآموزی یا دوره­‌های تخصصی آزاد که توسط کتابخانه ملی و کتابخانه­‌ها و مراکز دیگر برگزار می­‌شود. اما دوره‎­های بازآموزی متفاوت خواهد بود. شرکت­‌کننده در دوره‎­های بازآموزی به صورت هدفمند برای کار در کتابخانه و مرکز اطلاع­‌رسانی آماده می­‏‌شود و فقط شامل دوره­‌های فنی و تخصصی نخواهد بود، بلکه دوره­‌های عمومی دیگری را نیز می‌­طلبد. بیان این پیشنهاد به دلیل ظرفیت گسترده فنی و سرمایه نیروی انسانی در کتابخانه ملی است تا بتوان با استفاده از این ظرفیت نهفته تا حدودی انگیزه و توانمندی کتابدارانی که هنوز در جایی مشغول نشده‌­اند را تقویت کرد. البته برای عملیاتی شدن آن نیاز به برنامه حساب­‌شده و دقیقی است.

- تشکیل کمیته سازماندهی که استاد گرامی جناب آقای عمرانی بدان اشاره داشتند. البته فقط تشکیل کمیته نمی­تواند به تنهایی موثر باشد، بلکه همگرایی و هم‌­افزایی در تشکیل آن، برنامه‌­ریزی و آینده­نگری می­تواند بیشترین اثرگذاری را در بین حرفه‌مندان رشته داشته باشد.

- استفاده از دستیار آموزشی در گروه­های کتابداری: این دستیاران از بین حرفه­‌مندان و متخصصان انتخاب می‌­شوند. خاطرم هست چندسال پیش در یکی از جلسات هیات مدیره انجمن کتابداری و اطلاع­رسانی این موضوع نیز مطرح شد.

شاید یکی از فعالیت­های کمیته سازماندهی تهیه فهرستی از متخصصان تخصص­های مختلف و پیشنهاد آنها به دانشگاه­ها باشد و دانشگاه­ها از طریق مکاتبه با کمیته سازماندهی نسبت به بکارگیری دستیار آموزشی اقدام کنند.

- بکارگیری اساتید و متخصصانی که تبحر عملی در تدریس دروس دارند. خوشبختانه برخی دانشگاه­ها اقدام به این کار کرده‌­اند اما در تمام دانشگاه­ها این اتفاق رخ نداده و بیشتر تمایل و اعتقاد برخی اساتید گروه­های کتابداری در دانشگاه­هاست تا به صورت رسمی توسط دانشگاه. چرا که اگر در برنامه‌­های دانشگاه نیامده باشد، با تغییراتی هر چند اندک در گروه­های آموزشی، این امر نیز مغفول می‌­ماند.

- بهره‌­گیری از متخصصان و حرفه­‌مندانی که تبحر در موضوعات به صورت عملی دارند، به عنوان استاد راهنما و مشاور در پایان­‌نامه‌­های ارشد و رساله‌­های دکتری. البته نیازمند اصلاح آیین‌نامه@های وزارت عتف، همکاری اساتید دانشگاهها در واگذاری برخی از رساله‌­ها و پایان­نامه­‌ها به متخصصان دیگر که تخصص عملی در موضوع برای به ثمررساندن رساله و پایان­‌نامه دارند.

پاپی، زینب. «آموزش نیروی انسانی توانمند در حوزه سازماندهی: چه باید کرد؟». سخن هفته لیزنا، شماره 525، 13 بهمن 1399.

--------------------------------------------------------------------

منابع

افشار زنجانی، ابراهیم (1386). نسبت میان خدمت، فن و علم. کتابداری و اطلاع‌­رسانی، 10 (3): 3-8.

رهادوست، فاطمه (بهار). (1386). فلسفه کتابداری و اطلاع­‌رسانی. تهران: کتابدار.

صدیق­‌بهزادی، ماندانا (1369). اسطوره جامعه بدون کاغذ. فصلنامه کتاب، 1(1): 54-67.

کتابخانه ملی ایران (1365). آشنایی با کتابخانه ملی ایران بمناسبت هشتمین سالگرد فجر انقلاب شکوهمند اسلامی ایران. تهران: کتابخانه ملی ایران

-----------------------------------------------------------------------------

[1] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید or این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

2. Resource Description and Access (RDA)
3. Metadata Encoding and Transmission Standard (METS)
4. Request for Proposals (RFP)
5. Data Librarian
6. Copyright Librarian: کتابی با همین عنوان توسط اینجانب در دست ترجمه است. اطلاعات کتابشناختی اثر:

 Frederiksen, Linda (2016). The Copyright Librarian: A Practical Handbook. Wlatham, MA : Chandos Publishing is an imprint of Elsevier

7. Digital Librarian