نشر یا ترجمه آثار ناشران غیر ایرانی در ایران

لیزنا؛ سیدابراهیم عمرانی، سردبیر :  در بخش اول در مورد حقوق مالکیت فکری در ایران و نشر ایران صحبت کردیم، و این بخش به وضعیت ناشران غیر ایرانی در ایران می‌پردازد.

حال فکر کنید یک سرمایه گذار ایرانی که خودش تولید کننده است و ناشر کتاب است، و اگر یکی از کتابهایش را غیر قانونی توزیع کنند و بفروشند، حتما بر اساس "قانون حمایت از مولفان و مصنفان 1348" به دادگاه شکایت می کند و کار درستی هم می‌کند، خودش کتابهای دیگران (منظور ناشران غیر ایرانی) را بدون اجازه ناشر و سرمایه گذار اصلی در ایران بصورت افست یا ریسوگراف و چاپ دیجیتال چاپ و منتشر می‌کند.

قضاوت اخلاقی در مورد این کار برای من که این مطلب را روی کاغذ می‌آورم بسیار سخت است. نگاه حقوقی را هم باید با دقت دنبال کرد و راهکارهای ناشران بین‌المللی برای مقابله با این موضوع را هم باید در نظر گرفت. حال اگر نگاه کنیم به قضاوتها و احکام صادره در دادگاههای کشورهایی که این ناشرین در آنجا به تولید می‌پردازند، ممکن است در مورد قواعد حقوقی سختگیرانه‌تر رفتار کنیم.

نمونه خوب نقض حریم ناشران بین المللی سایت سای هابSci-Hub  است که یکبار هم در سخن هفته  با عنوان رابین هود قرن بیست و یکم درباره‌اش نوشتیم. سای‌هاب یک وب سایت علمی به اصطلاح سایه (غیر قانونی) است که دسترسی رایگان به میلیون ها مقاله و کتاب تحقیقاتی را بدون در نظر گرفتن حق مالکیت معنوی و مشخصا حق مولف و با دور زدن حق اشتراک ناشران به طرق مختلف، فراهم می‌کند. سای‌هاب در سال 2011 توسط الکساندرا الباکیان در قزاقستان تأسیس شد، و بسیاری معتقدند که این کار پاسخی بود به هزینه غیر معقول و روزافزون حق اشتراک ناشران برای خرید مجلات و مقالات پژوهشی در دوره‌های "بحران مجلات"[1]. این سایت به طور گسترده در سراسر جهان استفاده می شود. در سپتامبر 2019، صاحبان سایت گفتند که تقریباً 400.000 درخواست در روز پاسخ داده می‌شود. سای‌هاب در 10 ژانویه 2022 گزارش داد که مجموعه آن شامل 85.258.448 فایل pdf است که معادل 95 درصد از کل انتشارات علمی با شماره DOI است.

از سای‌هاب وخانم الباکیان دو بار در سالهای 2015 و 2017 به دلیل نقض حق مالکیت معنوی و کپی رایت در دادگاههای ایالات متحده شکایت کردند و در هر دو مورد احکامی علیه این سایت گرفتند که منجر به از دست رفتن برخی از نام‌های دامنه اینترنتی آن شد. این سایت از آن زمان در نام‌های دامنه مختلف به خود گرفته و هر چند مدتی با یک نشانی جدید ظاهر شده است.

از سوی مقابل، سای‌هاب  از سوی برخی استادان و گروههایی از جوامع علمی، به دلیل ارائه دسترسی به دانش تولید شده توسط دانشمندان، که معمولاً با بودجه‌ها و کمک‌های مالی دولتی و از جیب مالیات دهندگان هر کشور تامین می‌شود و هیچگونه وجهی هم بابت آن به نویسندگان و ویراستاران و داوران پرداخت نمی‌شود، مورد ستایش[2]  [3]  قرار گرفته است. 

 همانطور که گفته شد، ناشران آن را به دلیل نقض حق مولف مورد انتقاد قرار داده اند و احکامی علیه وی گرفته‌اند و این کار را بطور مطلق غیر اخلاقی و غیر حقوقی می‌دانند، الباکیان در مقابل با زیر سوال بردن اخلاقی بودن کسب و کار ناشران و قانونی نبودن روش های آنها در رابطه با حق دسترسی به علم و فرهنگ بر اساس ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر، تاکید دارد و بر این باور است که کارش کاملا قانونی و اخلاقی است، و همانطور که اشاره شد، از سوی برخی افراد یا جوامع علمی غربی نیز مورد تایید قرار گرفته است. از سویی بارها اعلام کرده که من فقط دسترسی می‌دهم و هیچ انتفاعی از این کار ندارم. به همین دلیل نیز بسیاری نام او را گذاشته اند، رابین هود قرن بیست و یکم که از زورمندان می گیرد و به همه می‌بخشد.

حال به ایران برگردیم. خُب، ایران هنوز به کنوانسیون برن نپیوسته و در نتیجه هر گونه تکثیر آثار غیر ایرانی در ایران نباید پیگرد حقوقی و قانونی داشته باشد. به همین دلیل کتابهای پر طرفدار غیر ایرانی بصورت افست و با همان زبان اصلی و همان شکل و قواره کتاب اصلی یا ترجمه و به زبان فارسی در ایران منتشر و در دسترس قرار داده می‌شوند.

پس از منظر حقوقی به ظاهر ما نباید مشکلی داشته باشیم. از نظر اخلاقی، برخی ناشران ما خود داوطلبانه با نویسندگان و ناشران اصلی آثاری که می‌خواهند ترجمه کنند در ارتباط هستند و اگر رقم کمی بخواهند می‌پردازند و اگر رقم بالا باشد گفتگو می‌کنند و معمولا چند نسخه از ترجمه فارسی برای ناشر یا مولف می‌فرستند و اجازه رسمی می‌گیرند.

حال به این نکته باید توجه کنیم که اگر ایران به WTO بپیوندد، خود به خود باید کنوانسیون برن را هم امضا کند و آن وقت باید با ساز و کارهای بین المللی وارد موضوع شود که بحثی است جدا و کاملا حقوقی که باید آن زمان حقوقدانان وارد شوند و باید ناشران آموزشهای دقیق ببینند که دچار مشکل نشوند.

نکته دیگر این است که از روزی که به کنوانسیون ورود کردیم، قانون عطف به ماسبق می شود یا نه؟ و اگر نمی شود، قانون با انبارهای موجود ناشران که هنوز کتابهای ناشران خارجی را در آن دارند و روی میز کتابفروشیها چه خواهد کرد؟ اینها آمادگی می‌خواهد؟ چه کسانی باید دراین مورد بیاندیشند؟ اتحادیه ناشران؟ اتحادیه ناشران علمی دانشگاهی؟

حال بفرمائید ما الآن چه باید بکنیم؟‌ به گفته یکی از اساتید که خود یکی از ناشران فعال علمی دانشگاهی هم هستند، در این فرصتی که داریم، تا می‌توانیم کتابهای مورد نیازمان را تکثیر و یا ترجمه و تکثیر کنیم که هم نشر‌مان از نفس نیفتد و هم آخرین تحقیقات علمی – دانشگاهی تا جای ممکن در اختیار همه قرار گیرد. لیکن این همه قضیه نیست. این ایده خوبی است، به شرط آنکه رانتی در کار نباشد که فقط چند ناشر می‌توانند کتابهای روز پزشکی را تکثیر و با روشهای رانتی و شبه رانتی و با استفاده از امکانات وسیع و دوستان وآشنایان در دانشگاههای علوم پزشکی کتابها را بفروشند، ولی کار به همینجا ختم می‌شود؟ به ویژه در حوزه مجلات و کتابهای الکترونیک ناشران بزرگ؟

چنانکه بارها در اینجا و یا در جلسات رسمی دانشگاهی اشاره کرده بودم که اگر به اجبار دارید از شرکتهایی که مقالات را از سای ‌هاب می‌گیرند و خودشان دراینجا می‌فروشند، یا سایتها یا دانشگاههایی را هک می‌کنند و دسترسی بصورت آنلاین به منابع، با پرداخت حق اشتراک می‌دهند استفاده می‌کنید روی وبسایتهای دانشگاه یا کتابخانه‌های خود اعلام نکنید و بصورت محدود استفاده کنید، چون بارها تهدید کرده‌اند که چنین می‌کنند و چنان می‌کنند و بگیر و ببند راه می‌اندازند که انجام هم داده‌اند که در حد امکان توضیح می‌دهم.

رئیس اتحادیه ناشران بین‌المللی IPA[4] و انجمن ناشران علمی، فنی، زیست پزشکی مشهور به STM[5]  و نفر سومی را که با شک می نویسم و احتمال می  دهم از "انجمن نشر دانشگاهی" SSP[6] بود، در سال 2017 به ایران آمدند و مذاکراتی در وزارت علوم داشتند و تهدیدهای محترمانه‌ای کردند که حق ندارید از منابع ما غیر قانونی استفاده کنید و ممکن است عواقبی داشته باشد و مقالات استادان شما منتشر نشود و از این قبیل سخنها، و پس از آن در مارس 2018 = نوروز 1397یک دانشگاه ایرانی و 7 نفر از هموطنان بنا به حکم دادگاهی در نیویورک مورد تحریم و جریمه چند میلیارد دلاری دونالد ترامپ و دادگاههای امریکایی قرارگرفتند. 

برای جریمه‌های نقدی اعلام شده چه اتفاقی می‌افتد؟ نمی دانم. آنان که حقوق می‌دانند بگویند. در حال حاضر گروهی می‌گویند اینها حرف است و امکان عملیاتی شدنش نیست، و گروهی دیگر می‌گویند، اگر در دادگاهی محکوم کرده باشند، هر جا دستشان برسد از دارائیهای ایران برداشت می‌کنند،‌ و تا به حال بارها و بارها از دارائیهای ایران برای احکام دادگاههای یکطرفه خودشان برداشت کرده‌اند. گروه اول می‌گویند، اینهمه ویندوز و نرم افزارهای قفل شکسته استفاده می‌کنیم اگر قرار بشود پول بدهیم که از اهل علم و با حقوق موسسات علمی دانشگاهی ایران، هیچکس پول ندارد که حتی یکی از این نرم افزارها و حتی ویندوز و آفیس را خریداری کند، و استنباط می‌کنند که اینها حرف است و فقط می‌خواهند ما را بترسانند. با ا ینهمه خوب است که یک حقوقدان وارد داستان شود و به سوالات در این مورد پاسخ دهد.

دوستان اتحادیه بین المللی ناشران و انجمن ناشران علمی تهدیدهای جدی هم کردند که جلوی چاپ مقالات مجلات ایرانی در نشریات خود را خواهند گرفت و تا مدتی میزان برگشت زدن مقاله‌ها بیشتر شد ولی الآن این کار دارد بطور معمول جلو می‌رود.

تهدید جدیدی که یکی دو ناشر شروع کرده‌اند، این است که وقتی در مقاله‌تان استناد می‌دهید، از شما منبع استفاده از مقاله را می‌خواهند، و می‌خواهند بدانند مقاله‌ای را که به آن استناد کرده‌اید از کجا استفاده کرده‌اید و آیا مسیر قانونی برای دستیابی به مقاله را دنبال کرده‌اید یا خیر؟

پلان اس و تغییر ساز و کارهای مالی ناشران

تا امروز هر چند ماه یک بار در همین ستون از وضعیت پلانS و ائتلافS برای شما مطلب تهیه کرده و تقدیم کرده‌ایم. دانشمندان و دانشگاهیان ایرانی عزیز، ائتلافS جدی است. دسترسی آزاد جدی‌تر از پیش شده، این جریان، همه سازو کارهای نشر علمی را به هم می‌ریزد. ناشران در تدارک راه حلهای تازه هستند و در این چند سال وقت کشیهای آنها را برای به تاخیر انداختن این جریان نوشته‌ام. دیگر امکان ادامه مجلات دوگانه[7] که در یک شماره هم مجلات دسترسی آزاد و هم مجلات پولی را منتشر کنند نیست و نهایت عمر آن همین یکی دوسال است.

هفته پیش در جلسه ای معاون پژوهشی یکی از دانشگاههای تراز یک کشور مساله را طرح کرد که فکری برای دسترسی آزادها بکنید. درست می‌گفتند، سر و کله دسترسی آزادها در ایران پیدا شده. دو سال پیش هشدار داده بودم و برخی استادان دلسوز هم مساله را دنبال کرده‌اند و می دانم یکی از مشاوران گرامی، به گوش وزیر جدید هم رسانده اند. پس به زودی ما از برای چاپ مقاله هایمان به پول نیاز داریم،‌ نه برای خرید مجله و کتاب و پایگاه. همه اینها به مرور دسترسیشان آزاد خواهد شد و می‌ماند مساله پشتیبانی از محققین‌مان.

در چنان شرایطی، باز مشکل چاپ مقاله ها و کتابهای ناشران بین المللی در ایران بدون رعایت کپی‌رایت باقی خواهد ماند، چون دسترسسی آزاد استفاده دوستانه، یا استفاده منصفانه است با پروتکلهای حقوقی دسترسی آزاد. در این پروتکلها شما حق استفاده رایگان دارید، ‌ولی حق بردن انتقاع از این دسترسی رایگاه و آزاد را نخواهید داشت.

عمرانی، سیدابراهیم. « نشر یا ترجمه آثار ناشران غیر ایرانی در ایران». سخن هفته لیزنا، شماره 596،  13تیر ۱۴۰۱

 ----------------------------------------

[1] . اصطلاح دوره‌های بحران مجلات  اشاره به افزایش بی رویه هزینه اشتراک بسیاری از نشریات ادواری مانند  مجلات علمی است. قیمت این اشتراک‌های موسسه‌ای یا کتابخانه‌ای برای چندین دهه پیوسته، بسیار بیشتر از شاخص افزایش قیمتهای سالانه کشورهای تولیدکننده مجلات بوده،   (الزویر گاهی چند برابر نرخ تورم سالانه امریکا، نشریات خود را گران کرد) در حالی که منابع مالی موجود در کتابخانه‌ها ثابت مانده یا به صورت واقعی کاهش یافته است. در نتیجه، کتابخانه‌های دانشگاهی و تحقیقاتی به‌طور منظم اشتراک‌های مجلات خود را لغو می‌کنند تا با افزایش قیمت اشتراک‌های فعلی باقی‌مانده سازگاری داشته باشند.و یکی از علل روی آوردن دنیا به سایتهای سایه مساله بحران مجلات است.

[2] . https://bsahely.com/2018/05/14/how-to-access-research-articles-for-free-sci-hub-opens-up-a-world-of-knowledge-by-nutritonfacts-org/

[3] . https://www.nature.com/articles/540507a.pdf

[4] . international publishers association

[5] .  International Association of Scientific, Technical and Medical Publishers,

[6] . Society for scholarly Publishing

[7] .Hybridd