کاربردهای چند وجهی هوش مصنوعی در علم اطلاعات و دانش‌شناسی

دکتر جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار لیزنا گفت: کوتاه زمانی است که می بینم استفاده از هوش مصنوعی و کاربردهای آن در کتابخانه ها یا به صورت مقاله منتشر می‌شود و یا به صورت همایش توسط برخی از انجمن ها و موسسات مانند کتابخانه ملی و شاخه های انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران برگزار و ارایه می شود. در خارج از کشور نیز در سال های اخیر، ادغام هوش مصنوعی مولد، چشم انداز علم اطلاعات و کتابداری را متحول کرده و راه حل های نوآورانه ای را ارایه می دهد که خود کارایی و تجربیات کاربران کتابخانه ها را افزایش می دهد.

وی در در این گفتگوی اختصاصی گفت: می کوشم کاربردهای چند وجهی هوش مصنوعی مولد را در رشته خودمان بررسی و تاثیر دگرگون کننده آن را نشان دهم.

به گفته دکتر مهراد کاربرد های هوش مصنوعی مختلف و متنوع است، اما آن گونه که وظایف کتابخانه ها را می دانیم، بر آن اساس گفتگو را ادامه می دهم و در هر مورد سعی می کنم نمونه ها و مثال هایی را که روشن کننده خواهد بود ارایه دهم.

استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز افزود: فهرست نویسی و رده‌بندی از کارهای مهم کارشناسان علم اطلاعات و کتابداری است که همه بر اهمیت آن واقفیم. هوش مصنوعی با خودکار کردن فرایند های فهرست نویسی، در حال تغییر شکل نحوه مدیریت مجموعه های کتابخانه ها است. از این طریق قابلیت های پردازش زبان طبیعی و مدلهای هوش مصنوعی می توانند به طور موثر ابرداده ها را تولید، منابع را رده بندی و گردش کار فهرست نویسی را ساده کنند. این روند نه تنها موجب صرفه جویی در وقت برای کتابداران می شود، بلکه شیوه های فهرست نویسی دقیق تر و سازگار تر را نیز تضمین می کند. هوش مصنوعی از مدلهای یادگیری عمیق برای تجزیه و تحلیل الگو ها و تولید محتوا استفاده می کند. در فهرست نویسی خودکار، داده های متنی و بصری را برای ایجاد ابرداده های مربوطه پردازش می کند. به عنوان مثال، در تشخیص تصویر، هوش مصنوعی می تواند اشیا را شناسایی و برچسب های توصیفی (tags) تولید کند. در پردازش زبان طبیعی، هوش مصنوعی متن را درک و تولید می کند و به توصیف دقیق کمک می رساند. این امر فهرست نویسی را با کاهش تلاش های دستی، اطمینان از سازگاری و سازگاری با مجموعه داده های متنوع تسریع می کند.

دکتر مهراد به کاربرد دیگر هوش مصنوعی درباره دیجیتالی کردن و حفاظت متن پرداخت و گفت: دیجیتالی کردن اسناد فیزیکی یکی از جنبه های حیاتی در کتابخانه های مدرن امروزی است. هوش مصنوعی مولد با رونویسی دقیق متون نقش مهمی در این فرایند ایفا می کند. این فناوری تضمین می کند که اطلاعات ارزشمند نه تنها در قالب های دیجیتال بایگانی شوند، بلکه برای نسل های آینده نیز قابل دسترس باشند. در این فرایند سرعت، کارآیی و دقت در وظایفی مانند تشخیص کاراکتر نوری برای اسکن و تبدیل مواد چاپی بسیار بالا است. علاوه براین، مدلهای مولد می توانند با بازسازی و تکمیل قطعات آسیب دیده یا از دست رفته براساس محتوای موجود، به حفظ متون تاریخی کمک کنند.

موسس ISC ادامه داد: در موضوع بازیابی اطلاعات نقش هوش مصنوعی بی بدیل است. هوش مصنوعی به بهبود سیستم های بازیابی اطلاعات در کتابخانه ها و مراکز اطلاعات علمی کمک می کند. با درک پرس و جوی کاربر و تولید نتایج جستجوی مربوطه، این سیستم ها بصری تر و کاربرپسند تر شده است. کاربران می توانند از دسترسی سریع تر و دقیق تر به منابعی که به دنبال آن هستند بهره مند شوند و در نهایت تجربه کاربر را افزایش دهند. به این مثال نگاه کنید: موتور های جستجو مانند گوگل از هوش مصنوعی برای درک هدف کاربر و ارایه نتایج جستجوی مرتبط تر استفاده می کنند. سیستم های توصیه گر مانند آن هایی که در پلاتفرم های مثل Netflix وجود دارند به بازیابی اطلاعات پیشرفته کمک می کنند. علاوه براین، دستیاران مجازی مانند سیری (Siri) و الکسا (Alexa) نیز از هوش مصنوعی برای بازیابی اطلاعات و پاسخ به پرس و جو های کاربر به طور موثر استفاده می کنند.

وی به کارکرد مهم دیگری که اکنون در کتابخانه ها بسیار متداول است اشاره کرد و گفت: کتابخانه ها از هوش مصنوعی برای ارایه «توصیه های محتوای شخصی سازی شده» به کاربران خود استفاده می کنند. با تجزیه و تحلیل ترجیحات کاربر، داده های تاریخی و الگو های مطالعه، الگوریتم های هوش مصنوعی پیشنهادات مناسب را تولید و منابع مرتبط را کشف می کنند.

در بخش دیگر این گفتگو، دکتر مهراد به کاربرد هوش مصنوعی در تجزیه و تحلیل داده‌ها برای تصمیم گیری در کتابخانه ها پرداخت و افزود:  هوش مصنوعی مولد به کتابداران در تصمیم گیری های مبتنی بر داده کمک می کند. با تجزیه و تحلیل مقادیر زیادی از داده های کتابخانه از جمله رفتار کاربر، استفاده از منابع و روندها، هوش مصنوعی بینش ارزشمندی را فراهم می آورد. این رویکرد مبتنی بر داده ها، تصمیم گیری آگاهانه در توسعه مجموعه، تخصیص منابع و برنامه ریزی راهبردی برای آینده کتابخانه ها را تسهیل می کند. 

دکتر مهراد درباره «ترجمه زبان»  که از هوش مصنوعی استفاده می شود گفت: بهبود دقت و روانی ترجمه های خودکار و در نتیجه دسترسی بیشتر به اطلاعات جهانی از مزایای کلیدی استفاده از هوش مصنوعی در کتابخانه ها است. به این مثال توجه کنید: مترجم گوگل و مترجم مایکروسافت هر دو از الگوریتم های هوش مصنوعی مانند ترجمه ماشینی عصبی استفاده می کنند. این سیستم ها از مجموعه داده های گسترده یاد می گیرند تا درک خود را از تفاوت های ظریف زبانی بهبود بخشند و ترجمه های طبیعی تر و دقیق تر ارایه دهند. کتابخانه های دانشگاهی و کتابخانه های بخش های تحقیق و توسعه در صنایع و شرکت های بزرگ تولیدی، خدماتی و صنعتی اکنون به وفور از این خدمت برای کاربران خود استفاده می کنند.

موسس ISC در ادامه تصریح کرد: هوش مصنوعی در تلخیص متون هم کاربرد زیادی پیدا کرده است، کاری که در سال های نه چندان گذشته از فعالیت های حرفه ای کتابداران بشمار می رفت.

 وی گفت:  دو روش عمده وجود دارد: تلخیص استخراجی و انتزاعی. استخراج و کامپایل جملات کلیدی یا عبارت از متن اصلی هدف نهایی تلخیص استخراجی است. مثلاً، الگوریتم های مورد استفاده مناسب ترین جملات را از یک مقاله خبری برای ایجاد خلاصه ای فشرده انتخاب می کنند. در خلاصه نویسی انتزاعی، هدف تولید خلاصه با درک و بازنویسی محتوا به یک روش جدید است. به عنوان مثال، هوش مصنوعی با پردازش مدرک و تولید چکیده ایده های اصلی را با استفاده از زبان خود منتقل می کند. در اینجا، جملات به طور مستقیم کپی نمی شود. خلاصه انتزاعی  فراتر از استخراج صرف است. این خدمت اکنون به عنوان «خدمات آگاهی رسانی جاری»،  جایگاه خاصی را در کتابخانه های تخصصی و تحقیقاتی پیدا کرده است.

بنیانگذار مرکز سابق منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری گفت: اگر بخواهم آنچه را که اکنون هوش مصنوعی در ارتباط با  رشته و حرفه خودمان انجام می دهد به طور خلاصه بیان کنم این است که هوش مصنوعی در متحول ساختن علم اطلاعات و دانش شناسی نقش محوری دارد. از خودکارسازی فرایند های فهرست نویسی تا افزایش بازیابی اطلاعات و ارایه توصیه های محتوای شخصی سازی شده، این برنامه ها همه بر پتانسیل هوش مصنوعی در بهینه سازی خدمات کتابخانه ها تاکید می کنند. در حالیکه فناوری همچنان پیشرفت می کند، کتابخانه هایی که از هوش مصنوعی مولد استفاده می کنند آماده ارائه خدمات اطلاعاتی کارآمد تر، کاربر محور و آینده نگر به جوامع خود هستند.

 وی  در پایان، در این رابطه سخنی نیز با گروه های آموزشی کشور داشت و گفت: در گروه های آموزشی کشور و نیز در کمیته برنامه‌ریزی وزارت عتف آن گونه که دنبال می کنم به صورت پراکنده نشانه هایی از این انقلاب نمایان شده است، اما در کنار درس هایی که تدریس می شود، پیاده سازی مولفه‌های مهم انقلاب صنعتی چهارم مثل هوش مصنوعی، کلان داده و اینترنت اشیا ضرورتی است که اهمیت آن باید بیش از پیش شناخته شود. این درس ها را در برنامه های درسی خود بگنجانید و هراس نداشته باشید، با این شرط که استخدام از رشته های معین را نیز فراموش نکنید. رشته ما در محیطی کاملا رقابتی قرار دارد. در چنین شرایطی کتابداران و متخصصان علم اطلاعات زمانی قادر خواهند بود تا به خوبی از عهده وظایف خود برآیند که دانش و مهارت های لازم و استفاده از مولفه های انقلاب صنعتی چهارم  و کاربرد آن ها را به خوبی بشناسند.