چهار اثر از محمدرضا بایرامی

به گزارش لیزنا بر اساس اعلام روابط عمومی انتشارات نیستان، داستان جنگ یکی از بحث‌برانگیزترین گونه‌های ادبی در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده است. جدای از چندین دوره منسوب به این شیوه بیان داستانی و آنچه آثار بر جای مانده و منتسب به این نثر از خود و نویسندگان‌شان شهادت می‌دهند، این ادبیات از منظر صاحبان اثر و نیز نوع نگاه و مراوده نویسندگانش همواره محل بحث و نقد بوده است. از جریان‌های که اصرار بر بیان رشادت‌ها و ایثارگری صرف در جنگ دارند تا جریان‌هایی که سعی کرده‌اند تا جنگ و سیاهی آن را فارغ از اینکه متجاوز کیست و چه کسی تحت تجاوز در آن قرار گرفته بازگو کنند و نفس آن را به هر شکل تقبیح کنند تا دست آخر جریان‌هایی که نوعی رئالیسم بی‌مهابا برای روایت از جنگ را پسندیده و انتخاب کرده‌اند.

محمدرضا بایرامی و داستان‌های جنگی او را اما به طور مشخص در هیچ کدام از این دسته‌ها نمی‌توان قرار داد. او بدون شک نویسنده‌ای است که تمامی این تقسیم‌بندی را از سرگذرانده و در تمامی حال و هوای آنها قلم زده است.

سایه ملخ

 رمان «سایه ملخ» در زمره یکی از موفق‌ترین تلاش‌های محمدرضا بایرامی برای خلق رمان نوجوان و در مختصات جنگ است. او برای خلق این اثر به مانند بسیاری از آثار داستانی خود به روستا می‌رود؛ به جایی که مختصات زیستی آن را به خوبی می‌شناسد و قهرمانش را نوجوانی چوپان انتخاب می‌کند که به خاطر کم‌سو شدن چشم‌های پدر خود به تنهایی به مراقبت از گوسفندان مشغول است. داستان در ادامه با تمثیل هجوم ملخ‌ها به محصولات زراعی روستا ادامه و پس از آن ماجرای مفقود شدن گوسفندان روستاییان و کشف دزدیده شدن آنها توسط نیروهای عراقی آماده شده در مرزهای دو کشور برای حمله به ایران به اوج می‌رسد و درست در همینجاست که قهرمان نوجوان او و داستانش به ناگاه رشد کرده و خود را در صحنه‌ای تازه و نادیده از زندگی می‌بییند.

بایرامی در «سایه ملخ» تلاش بسیاری کرده است تا هم به مختصات بومی و روستایی‌نویسی در ادبیات داستانی ایران وفادار باشد و اسلوبی تازه و دست اول برای آن ترسیم کند و هم با افزودن نگاه خود به جنگ در این کتاب، نخستین جوانه‌های شکل‌گیری نویسنده‌ای که صاحب اندیشه و دیدگاه قابل تامل در مواجهه با چنین پدیده‌هایی است را به نمایش بکشد.

جدای از این مسئله شخصیت پردازی‌های استادانه این کتاب را می‌توان یکی از موفق‌ترین نمونه‌های این مهم در تاریخ ادبیات داستانی جنگ در ایران برشمرد.

دشت شقایق‌ها

می‌گویند داستان جنگ زمانی تمام می‌شود که سرباز جنگ خاطراتش را از آن بنویسد و همانطور که جنگ قادر است تا رزمنده و فرمانده خود را شناسایی و در دل خود ببالاند، جنگ می‌تواند نویسنده خود را نیز بشناسد و سر مگویش را با او در میان بگذراد.

هشت سال دفاع مقدس در ایران یکی از چنین اتفاقاتی بوده است. رویدادی که با وجود نزدیک به سی سال پس از آن و نوشته شدن انبوهی از خاطرات و رویدادها درباره آن، کماکان آکنده از اسرار ناگفته و گره‌های بازنکرده است و شاید یکی از مهم‌ترین این داستان‌ها را بتوان در آغاز و پایان این جنگ جستجو کرد؛ آغازی که بی‌شک فراتر از  شهریور سال 59 باید جستش و پایانی که واکاوی چرایی و چگونگی منتهی شدنش به روزهای گرم تیرماه سال 67 هنوز بخشی از پرونده ناتمام مانده از دفاع مقدس است.

محمدرضا بایرامی از رزمندگان نویسنده هشت سال دفاع مقدس، در طول فعالیت هنری مستمر و پر دوام خود در سه دهه گذشته، بخش زیادی از زمان و انرژی ذهنی خود را برای روایت از جنگ اختصاص داده است؛ چه در ژانر داستان و چه خاطره و البته در این میان برخی آثار شاخص‌تر و قابل توجه‌تر به شمار می‌روند.

کتاب «دشت شقایق‌ها» از این نویسنده که به تازگی و برای نخستین بار از سوی کتاب نیستان تجدید چاپ شده است گزارشی است دست اول از روزهای حضور این نویسنده در سال 1365 در جبهه‌های جنوب کشور.

بایرامی با اینکه در مقدمه این کتاب از این سخن می‌گوید که از سال‌های نوجوانی و جوانی و حتی پیش از حضور در جبهه، عادت به نگارش یادداشت‌های روزانه با موضوعات مختلف داشته است؛ اما در این متن که به عنوان سندی از روزهای گرم تابستان 65 در منطقه رزمی جنوب کشور می‌توان از آن یاد کرد، شاعرانگی جوانی که علاقه ‌به خواندن و نوشتن در او موج می‌زند را می‌توان ردیابی کرد. نثر او هنوز خشم و خراش سال‌های پایانی جنگ را ندارد و لوح خاطره و ذهنش آکنده از تصویرهای زشت و سیاه بر جای مانده از جنگ نیست.

روایت‌های خاطره‌گون این کتاب گاه بسیار کوتاه و گاه در اندازه چند صفحه است و روزنگاری‌های یک سرباز را در کنار حس و حالی که محیط رزم به او منتقل کرده است را بازگو می‌کند. با این همه آنچه این گزارش را خواندنی و دست اول می‌کند روایت شدن آن از زبان رزمنده‌ای است که خود در صحنه نبرد حضور دارد و آنچه می‌بیند در همان زمان رخداد و نه سال‌ها پس از آن، مایه نگارش متن این کتاب می‌شود. این اثر به همین خاطر یکی از مهم‌ترین رزم‌نوشته‌های سال‌های پس از انقلاب اسلامی به شمار می‌رود که جزئیاتی از صحنه نبرد را با زیبایی هرچه تمام‌تر برای مخاطب خود بازگو می‌کند.

عقاب‌های تپه 60

 رمان «عقاب‌های تپه 60» داستانی است تلفیق یافته از حداقل دوگونه از این نوع داستان‌نویسی. داستان‌نویسی متعقد به بازگویی ایثارگرانه از جنگ و در عین حال صاحب تفکری که هرگز رشادت شکل گرفته در جنگ را عاملی برای تأیید آن نمی‌داند.

داستان این رمان با محوریت تپه‌ای شکل می‌گیرد که کمی جلوتر از خط مقدم نبرد واقع شده و در تسخیر عراقی‌هاست. از سویی قهرمان و راوی داستان، احمد که رزمنده نوجوان و ایرانی است در سودای نبرد و مواجهه با این مانع نظامی است و از سوی دیگر عقاب‌های ساکن تپه که یکی از نمادهای برجسته ادبیات داستانی دفاع مقدس به شمار می‌روند و آمد و شد روزانه آنها به لانه‌ها و نیز بر فراز سنگرهای نیروهای ایرانی ذهن او را به خود جلب کرده است. داستان در چنین فضایی شرح مواجهه این نوجوان با جنگ و نبرد اوست.

بایرامی نثری بسیار ساده و داستانی را برای بازگویی قصه خود در این کتاب انتخاب کرده است که این نثر به همراه تعلیق‌های داستانی به جا، به همراه کردن یک‌نفس مخاطب با کتاب کمک شایانی می‌کند.

هفت روز آخر

 کتاب «هفت روز آخر» روایتی است دست اول و ناب از این نویسنده که شرح حضور خود در هفت روز پایانی جنگ تحمیلی را روایت می‌کند. روایتی که بخش نخست از آن با رشادت جمعی از رزمندگان ایرانی و مقاومت آنها در مقابل تهاجم سراسری عراق در این مقطع از جنگ شروع می‌شود و در ادامه شرحی از نبرد تن به تن او و جمعی از همرزمانش در مقابل با مرگ آن هم نه با آتش و گلوله، که در مقابل تشنگی است.

شرح پیاده‌روی‌های او و گروهی از رزمندگان در بیابان‌های جنوب غرب ایران و شرح چکونگی مواجهه با تهاجم سراسری عراق به ایران در روزهای پایانی هشت سال دفاع مقدس، از این گتاب گزارشی ناب و دست اول از مقطعی حساس از دفاع مقدس ساخته است که کمتر منبعی جز این اثر تا پیش و حتی پس از آن، از عهده بازگویی آن بر آمده است.

این کتاب با وجود شیوه روایت‌گون و خاطره‌محور خود، بیانی بسیار قابل لمس و تصویری و توام با تعلیقی مثال‌زدنی دارد که صحنه‌های نفس‌گیر‌ و پرهیجان و در عین حال قابل تأملی را برای پژوهشگران، نویسندگان و حتی فرماندهان آن مقطع از دفاع مقدس به همراه دارد.

در کنار این مسئله مقدمه بسیار خواندنی و صریح نویسنده درباره این کتاب و ماجرای نجات‌یافتنش از سوزانده شدن توسط نویسنده مانند سایر یادداشت‌هایش،  این متن را بسیار متمایز از متون مشابه خود کرده است.

کتاب نیستان در راستای انتشار مجموعه آثار محمدرضا بایرامی؛ رمان «سایه ملخ» را در 232 صفحه و با قیمت 22000 تومان، رمان «عقاب‌های تپه 60» در 212 صفحه و با قیمت 20000 تومان، «دشت شقایق‌ها» در 248 صفحه و با قیمت 23000 تومان و «هفت روز آخر» در 160 صفحه و با قیمت 16000 منتشر کرده است.