داخلی
»مطالب کتابداری
»گاهی دور گاهی نزدیک
استانداردهای ایفلا: رهنمودها، الگوها، قواعد و بهترینرویهها
(لیزنا: گاهی دور/گاهی نزدیک ۱۹5): فاطمه پازوکی، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه الزهرا: سال گذشته در چنین روزی، به مناسبت روز جهانی استاندارد، در یادداشتی با عنوان «استاندارد: زبان مشترک توسعه» به بیان مفاهیم و اصول پایه در رابطه با استانداردنویسی و استانداردسازی پرداخته شد. حال، در این نوشته تلاش میشود تا ساز و کار و رویههای استانداردنویسی ایفلا، به عنوان یکی از مهمترین و بزرگترین نهاد تدوین استاندارد در حوزۀ کتابخانهها و کتابداری معرفی شود. آنچه در ادامه می آید بخشی از کتابچه ای با عنوان «ساختار و رویه های تدوین استاندارد» است که نگارنده در دست ترجمه و تدوین دارد. بازخوردها و نظرات ارزشمند خوانندگان نکته سنج و فهیم لیزنا به بهبود و تکمیل این اثر کمک شایانی خواهد کرد.
مقدمه
بالغ بر پنجاه سال است که ایفلا گسترۀ وسیعی از استانداردها را در کلیۀ حوزههای کتابداری و علوم اطلاعات تهیه می کند. هم اکنون استانداردها بخش جدایی ناپذیر جهتگیریها و برنامهریزیهای راهبردی ایفلا هستند و یکی از مهمترین هدفهای جاری ایفلا، تمرکز بر توسعه، پشتیبانی و اتکاء به استانداردهایی است که از کیفیت بالای خدمات و فعالیتها پشتیبانی میکنند. استانداردهای ایفلا در سطح بین المللی تهیه میشوند و این اسناد به طور منظم در گروههای تخصصی، بررسی و روزآمد میشوند. هریک از استانداردهای ایفلا حاصل اجماع کمیتههای تخصصی در رابطه با قواعد، اصول، رهنمودها، بهترین رویهها و الگوها برای خدمات یا فعالیتهای خاص هستند. استانداردهای ایفلا با توجه به تنوع موضوعاتشان، مزایای زیادی را برای جامعۀ کتابداری و علوم اطلاعات پدید میآورند؛ چراکه این استانداردها توسط کارگروههای تخصصی ایفلا با همکاری دیگر بخشها و افراد و با روش «اجماع» تهیه شدهاند.
به طور کلی، ایفلا اصطلاح «استاندارد» را برای انواع مدارک زیر به کار میبرد:
--الگوهای مفهومی؛
--قواعدی برای توصیف منبع؛
--کدهای قالب دیجیتال؛
--رهنمودها؛ و
--بهترین رویه ها.
برای توصیف تمام آنچه در بالا نام برده شد اصطلاح «استاندارد» یا «استانداردها» به کار می رود و در ادامه به توضیح هریک خواهیم پرداخت. اما سوال مهمی که در اینجا می خواهیم به آن پاسخ گوییم این است که:
استانداردهای ایفلا شامل چه چیزهایی هستند؟
استانداردهای ایفلا به دو دسته تقسیم می شوند.
1.مدارک هنجاری (Normative Documents)
2.مدارک فنی/ اطلاع بخش (Technical/Informative Documents)
مدارک هنجاری شامل 1-1) الگوهای مفهومی؛ 1-2) قواعد توصیف منبع و 1-3) کدهای قالب دیجیتال و مدارک فنی/اطلاعبخش شامل 2-1) رهنمودها و 2-2 بهترین رویهها هستند.
باید توجه داشت، هر دو دسته منابع هنجاری و منابع اطلاعبخش زمانی به عنوان «استاندارد» قابل انتشار خواهند بود که از سوی هیئت حاکمیتی (ادارۀ) ایفلا و پس از تصویب کمیتۀ تخصصی مربوط به آن استاندارد تأیید شوند. برای این منظور، در فرایند آماده سازی یک استاندارد، برای رسیدن به تأیید نهایی و انتشار، کمیتۀ تخصصی از سایر کمیته های مشورتی مرتبط، متخصصان خارج از ایفلا، واحدهای تخصصی ایفلا و کمیتههای مرتبط در حوزۀ استاندارد نظرخواهی (اجماع نظر) میکند. تا پیش از آن، مدارک تهیه شده با عنوان «پیش نویس» ارائه میشوند. بنابراین، پیش نویس استاندارد ایفلا مدرکی است که هنوز توسط بدنۀ حاکمیتی ایفلا تأیید نشده است. بدنۀ حاکمیتی شامل هیئت ادارۀ ایفلا با حضور یکی از کمیتههای مشورتی آن (مانند کمیتۀ تخصصی ایفلا یا کمیتۀ استاندارد) است.
استانداردهای ایفلا چه چیزهایی نیستند؟
ایفلا منابع مختلف دیگری را نیز منتشر میکند که توسط هیئت حاکمیتی یا یکی از کمیتههای فرعی یا مشورتی آن، کمیتۀ مالی (بودجه گذاری) یا کمیتۀ استانداردها و... تأیید شدهاند اما همچنان به عنوان «استانداردهای ایفلا» شناخته نمی شوند. این مدارک عبارتند از:
1.گزارشهای حرفهای: شامل مطالعات موردی، گزارش ها، مقالاتی در رابطه با گزارش طرح های انجام شده و...؛
2.خطمشیها: فرایندها یا قواعدی که توسط هیئت حاکمیتی ایفلا تأیید میشوند ولی برای رویهها و فرایندهای تجاری و بازرگانی ایفلا مورد استفاده قرار میگیرند؛
3.اظهارنامهها؛
4.بیانیهها؛
5.اعلانیهها؛
6.مدارکی که توسط هیئت حاکمیتی ایفلا یا یکی از کمیتههای فرعی یا مشورتی آن تأیید نشدهاند. شامل:
--کتابشناسیها؛
--گزارشهای واحدهای تخصصی ایفلا؛
--گزارشهای سالانۀ واحدهای تخصصی ایفلا؛
--برنامههای عملیاتی واحدهای تخصصی ایفلا.
در تعریف استانداردهای ایفلا از استانداردهای هنجاری و استانداردهای اطلاعبخش نام بردیم. در ادامه، برای هریک از آنها توضیحاتی ارائه شده است.
استانداردهای هنجاری
این گروه از استانداردها، الگوها، قواعد و ویژگیهای اختصاصی را تعیین میکنند. در این گروه از استانداردها، ایفلا انواع منابع را به شرح زیر منتشر میکند.
1.الگوهای مفهومی: الگوهای مفهومی بر اساس تجزیه و تحلیل سطح بالای منطقی در حوزههای موضوعی مرتبط شکل میگیرند. این مدلها، توسعۀ مدلهای دادهایِ مفصل و استانداردهای محتوایی را دنبال میکنند اگرچه خودشان الزامآور نیستند. الگوهای مفهومی زمینۀ یکپارچهسازی و تبادل دادهها را در حوزههای مختلف فراهم میکنند. مدلهای مفهومی مفاهیم مرتبط را با استفاده از واژگان منطقی و ساختارها بازنمون میکنند و همچنین اصول بنیادی و کارآمد پایه در حوزۀ مورد بررسی مربوطه را در بردارند. مدلهای مفهومی، درک مشترک و مستندشده از حوزۀ مورد بررسی را پدید میآورند.
برای مثالی از مدلهای مفهومی، میتوان از «ملزومات کارکردی برای پیشینه های کتابشناختی (اِفآربیآر)» نام برد.
2.قواعد توصیف منبع: مفهوم این عبارت، مجموعه قواعدی است که که برای توصیف منبع در قالب استاندارد بینالمللی برای توصیف کتابشناختی و با هدف تعیین ملزومات توصیف، شناسایی و دسترسی به منبع بهکار میرود. منظور از «منبع» در این دسته از استانداردها، موجودیتهای قابل نگهداری در مجموعۀ کتابخانه است. اگرچه این استانداردها صرفاً به منابع محدود نمیشود و الزام آور هم نیستند اما به کارگیری آن موجب بهبود فهرستنویسی توصیفی و تسهیل تبادل پیشینههای کتابشناختی در سطح بینالمللی میشوند. قواعد توصیف منبع دارای ویژگیهای زیر است:
--عناصر دادهای لازم برای ثبت یا رونویسی در یک توالی مشخص را تعیین میکنند؛
--از شیوۀ نقطهگذاری معین بهعنوان ابزار شناسایی و نمایش عناصر دادهای به منظور قابل فهم کردن آنها، مستقل از زبان توصیف، استفاده میکنند؛
--قابلیت انتقال دادههای کتابشناختی در محیط دادهای وب را توسعه میدهند؛
--میانکنشپذیری استاندارد توصیف کتابشناختی را با سایر استانداردهای محتوایی ممکن میکنند.
برای مثالی از قواعد توصیف منبع، می توان از «استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی (آیاِسبیدی)» نام برد.
3.کدهای قالب دیجیتال: کدهای قالب دیجیتال، برچسبهایی را برای هر بخش از یک پشینه فهرستنویسی که توسط رایانه قابل شناسایی میشوند تعریف میکند. این کدها در موارد زیر به کار میروند:
--ذخیرهسازی و تبادل دادههای کتابشناختی؛
--تسهیل تبادل دادهها در قالب ماشینخوان میان سازمانها و مؤسسات کتابشناختی.
برای مثالی از کدهای قالب دیجیتال، میتوان از «استاندارد بین المللی فهرستنویسی ماشین خوان (یونیمارک)» نام برد.
استانداردهای اطلاعبخش/فنی
چنانچه اشاره شد، دومین بخش از استانداردهای ایفلا، مدارک فنی یا اطلاعبخش هسند که جدیدترین فناوریها در فرایندها و برنامههای کاربردی کتابخانه ها را نشان میدهد و برای انجام بهتر آنها رهنمودهایی ارائه میکنند. در این زمینه، ایفلا منابع زیر را منتشر میکند:
1.رهنمودهای ایفلا: رهنمودها (Guidelines) طرحها یا توضیحات مفصلی هستند که برای کمک یا مرزبندی برای سلسله عملیات خاص طراحی شدهاند. رهنمودها، در حقیقت:
--«ملزومات» را مشخص می کنند؛
--«توصیهها» را ارائه می دهند؛
--«آموزشهای پایه» را با استفاده از مثالهایی از یک فعالیت یا رفتار ارائه مینمایند.
برای مثالی از رهنمودهای ایفلا، میتوان از «رهنمودهای ایفلا برای کتابخانه عمومی» نام برد.
2.بهترین رویهها: بهترین رویهها (Best Practices)، شامل برنامههایی هستند که موفقیتآمیز بودنشان به اثبات رسیده و امکان استفاده و انطباق آنها با سایر برنامهها به منظور کسب نتایج سودمند به اثبات رسیده است. بنابر این میتوان آنها را در سایر محیطها با هدف کسب نتایج مشابه به کار برد. بهترین رویههای ایفلا در حقیقت:
-- بهترین شیوۀ انجام یک کار را پیشنهاد میدهند؛
--اطلاعاتی دربارۀ یک تکنیک، روش یا فرایند فراهم میکنند؛
--برای ارزیابی انجام یک عمل در مناطق دیگر و محک زدن آنها قابل استفاده هستند.
برای مثالی از بهترین رویه های ایفلا، می توان از «توسعه حرفهای مداوم: قواعد و بهترین رویهها» نام برد.
بر اساس آنچه گفته شد، روشن میشود که استانداردها، رهنمودها، الگوها، بهترین رویهها و شاخصها هریک ساختار و ویژگیها و کاربردهای خاص خود را دارند. متأسفانه بسیاری اوقات، در تدوین استانداردها مفاهیم فوق با هم خلط می شوند. از این روست که در موارد متعدد شاهد هستیم که پژوهشهایی با عنوان مقایسۀ وضعیت فلان کتابخانۀ عمومی یا دانشگاهی و ... با استانداردهای ایفلا انجام می شود. اما وقتی به بطن آن پژوهش میرویم، میبینیم که در عمل سندی به عنوان مرجع و مبنای مقایسه قرار گرفته است که اساساً در مفهوم «استاندارد» نمیگنجد و طبیعتاً علی رغم زمان و انرژی صرف شده، یافتههایی بعضاً نادرست و گمراهکننده ارائه میشود. امید میرود این یادداشت کوتاه بتواند گامی هرچند کوچک برای تحکیم پژوهشهای حوزۀ استاندارد بردارد.
از چه منابعی استفاده شده است، استناد به منابع مغفول مانده است، چرا اشاره نشده است؟
بسیار سپاس خانوم پازوکی عزیز.