دسترسی آزاد و زوال کیفیت در نشر مجلات

لیزنا، دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی، دانشیار دانشگاه خوارزمی: جان بوهانون (Bohannon, 2013) اخیراً در مقاله‌ای با نام «چه کسی از همترازخوانی می‌هراسد؟» در مجله عمومی Science نتیجه آزمایش جالبی را منتشر کرده است. وی یک مقاله با محتوای علمی کاملاً غلط و ساختگی می‌نویسد و آن را با اسامی جعلی به عنوان نویسنده به ۳۰۴ مجله دسترسی آزاد ارسال می‌کند و در کمال تعجب می‌بیند که مقاله‌اش در زمانی نسبتاً کوتاه (متوسط ۴۰ روز) در ۱۵۷ مجله بدون کمترین دقت در داوری یا همترازخوانی پذیرفته می‌شود. تنها ۹۸ مجله مقاله را رد کردند و از مجموع ۲۵۵ مجله‌ای که تا پایان آزمایش وی در مورد مقاله تصمیم ‌گیری کردند، در بیش از ۶۰٪ هیچ نشانی از انجام داوری وجود نداشت. آزمایش وی نشان‌دهنده وضعیت نابسامان بخش زیادی از مجلات علمی دسترسی آزاد است که تعدادشان به صورت تصاعدی روز به روز بیشتر می‌شود.

تعداد این مجلات و ناشرانی که این قبیل مجلات را منتشر می‌کنند کم نیستند. البته به کار گیری کلمه ناشر در اینجا خود جای بحث دارد. چون بسیاری از اینها را در واقع یک نفر مثلاً در قاهره یا کراچی به تنهایی و با استفاده از یک رایانه و یک خط اینترنت منتشر می‌کند و درآمدهای هنگفت بادآورده به جیب می‌زند. برای این که برآوردی از تعداد و رشد آنها داشته باشید کافی است به سیاهه‌ای که جِفری بیل (Beall, 2013)، کتابدار دانشگاه کلورادو در دِنوِر آمریکا از چنین ناشرانی تهیه کرده نگاهی بیاندازید. وی نام این سیاهه را «سیاهه ناشران احتمالاً چپاولگر مجلات دسترسی آزاد» نهاده است. ناشرانی که هر مقاله‌ای را در ازای دریافت پول منتشر می‌کنند و بسیاری از مجلات آنها البته در پایگاه‌های معروف نظیر Scopus و Web of Knowledge هم نمایه می‌شوند. این ناشران تعدادشان آنقدر رو به افزایش و کارشان آن قدر سودآور است که فعالیت‌های گسترده‌ای برای بازاریابی، یا درست‌تر بگویم نویسنده‌یابی دارند. در واقع بزرگترین مشکل آنها آن طور که من از زبان یکی از خود این ناشران شنیده‌ام، کمبود نویسنده است! بعید می‌دانم کسی دانشگاهی باشد و هر روز یا هر هفته ایمیل‌هایی از این قبیل ناشران دریافت نکرده باشد که در آن از فرد دعوت می‌کنند مقاله‌های خود را برای نشریه آنها بفرستد.

قبلا در یادداشتی (جمالی مهموئی، 1392) به نمونه‌هایی از این مجلات  اشاره کرده بودم که به عنوان مثال در برخی از آنها سالانه چند صد مقاله از ایران منتشر می‌شود و به ازای هر مقاله نیز چند صد دلار ارز از کشور خارج می‌شود. این مجلات به دلیل نداشتن فرایند داوری و کاسب‌کارانه بودن اهداف ناشران آنها بستر مناسبی برای جاعلان و سارقان علمی هستند و بخش قابل توجهی از مقالات ایرانی که نویسندگان آنها به عمد مرتکب سرقت علمی می‌شوند نیز در این نوع مجلات منتشر می‌شوند. به عنوان نمونه نگاه کنید به این مورد.

گاه گفته می‌شود که اصل در داوری در مجلات معتبر بر رد مقاله است مگر آن که خلاف آن ثابت شود. به این معنی که مقاله واقعاً باید خوب باشد که پذیرفته شود. اما در بسیاری از مجلات دسترسی آزاد که از نویسنده هزینه دریافت می‌کنند، اصل بر پذیرش مقاله است و آن چه استثناست، رد شدن مقاله است.

گسترش این مجله‌ها و سهولت انتشار مقاله در آنها عواقبی برای علم داشته است که ما در ایران به خوبی شاهد این عواقب هستیم. دانشجویان دکترا برای گرفتن مجوز دفاع نیازمند داشتن پذیرش از مجلات خارجی هستند و اعضای هیئت علمی برای ترفیع و ارتقاء به دنبال انتشار مقاله در مجلات خارجی. در این میان، بعضی افراد ناآگاهانه به این مجلات روی می‌آورند و افرادی نیز که علم برایشان در درجه دوم اهمیت قرار دارد یا اصلاً اهمیت ندارد آگاهانه و به عمد و برای سهولت کار خود، به این مجلات روی می‌آورند. محاسبه‌ای تا کنون در مورد تعداد مقاله‌های ایرانی در این نوع مجلات صورت نگرفته است (البته تحقیقی در این زمینه در دانشگاه خوارزمی در حال انجام است). اما از شواهد پیداست که تعداشان بسیار زیاد است. این در حالی است که ما تحریم هستیم و انتقال پول به خارج برای پرداخت هزینه انتشار مقاله به این مجلات کار ساده‌ای نیست.

این وضعیت موجب طرح این پرسش‌ها می‌شود که آیا یک چنین الگوی تجاری‌ای برای نشر مجلات (الگوی دسترسی آزاد که در آن نویسنده هزینه نشر را پرداخت می‌کند) اساساً الگوی پایدار و مناسبی برای نشر مقالات علمی است؟ آیا چنین نظامی که تا این اندازه مستعد فساد و در مقابل سوء استفاده افراد سودجو (هم ناشر و هم نویسنده) بی‌دفاع است، باید جایی در نشر علمی داشته باشد؟ آیا انتشار سیاهه مجلات نامعتبر توسط وزارت علوم که تعداد مجلات مندرج در آن از تعداد ناشرانی که در سیاهه جِفری بیل آمده کمتر است، شیوه مؤثری برای مقابله با این سوء استفاده‌ها در سطح دانشگاه‌های ایران است؟

منابع

جمالی مهموئی، حمید رضا. ۱۳۹۲. فهرست نشریات نامعتبر، لیزنا، سخن هفته (129)، ۱۶ اردیبهشت.

Beall, J. 2013. Beall’s list: Potential, possible, or probable predatory scholarly open-access publishers, http://scholarlyoa.com/publishers/

Bohannon, J. 2013. Who’s afraid of peer review?, Science Magazine, 342 (6154): 60-65. http://dx.doi.org/10.1126/science.342.6154.60

جمالی مهموئی، حمیدرضا. «دسترسی آزاد و زوال کیفیت در نشر مجلات». سخن هفته شماره 151. 15 مهر 1392.