نشست «آموزش مجازی و کتابخانه دیجیتالی» برگزار شد

به گزارش لیزنا، دومین نشست تخصصی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در سال جدید با عنوان «آموزش مجازی و کتابخانه دیجیتالی» در روز سه‌شنبه 27 خرداد از ساعت 21 تا 23 در صفحه اینستگرام این انجمن برگزار شد. در قسمت اول این نشست دکتر یوسف مهدوی‌نسب عضو عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی و عضو هیات مدیره انجمن فناوری آموزشی ایران و مسئول کمیته آموزش انجمن با موضوع کتابخانه دیجیتالی و فرصت غنی‌سازی محیط‌های یادگیری الکترونیکی و در بخش دوم نشست دکتر سیدمهدی طاهری عضو هیات علمی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی با موضوع تجربه پشتیبانی کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه طباطبایی از آموزش مجازی سخنرانی کردند.

مجری-کارشناس این نشست دکتر محمد زره‌ساز عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی و مسئول کمیته پژوهش انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران بود.

دکتر زره‌ساز گفت: بعد از شیوع بیماری کوید 19، یک تحول ناخواسته ولی ان‌شاءالله مثبت در حوزه آموزش، به خصوص آموزش مجازی پدید آمد و ما شاهد توسعه آموزش‌های مجازی در مدارس و دانشگاه‌ها هستیم. به قول یکی از اساتید گویا ما به بیست سال آینده پرتاب شدیم. توسعه سیستم‌های مدیریت آموزش ال‌ام‌اس‌ها در دانشگاه‌های ما در این چند ماه اخیر خیره‌کننده بوده است و الحمدالله با اتفاقات مثبتی که در این حوزه افتاد؛ امروزه شاهد این هستیم که آموزش‌های مجازی در دانشگاه‌ها با قدرت در حال پیگیری است. هرچند نقص‌ها، ضعف‌ها و چالش‌هایی وجود دارد که غیرقابل انکارست؛ ولی عمده آموزش‌های دانشگاهی الان به صورت مجازی در حال ارائه شدن است و سیستم‌های مدیریت یادگیری الان در عمل آزمایش خود را پس می‌دهند و توسعه واقعی این سیستم‌ها در حال رخ دادن است.

وی اظهار داشت: با این حال به نظر می‌رسد که اگر ما عناصر آموزش در فضای مجازی را به عنوان آموزشگر، دانشجو و محتوا در نظر بگیریم؛ بالاخره آموزشگر با دوره‌های آموزشی که دیده است؛ این آمادگی را به دست آورده که در این فضا بتواند محتوای آموزشی خود و تدریس خودش را داشته باشد. دانشجوها کم‌ کم با این فضاها آشنا شده و به آن عادت کرده‌اند؛ به بیان دیگر ما شاهد هستیم که دانشجوها توانسته‌اند خودشان را با این فضا تطبیق بدهند؛ با این حال ما در زمینه محتوا هنوز دچار چالش هستیم. در فضای دانشگاهی، کتابخانه‌های دانشگاهی و در فضای مدارس، کتابخانه‌های آموزشگاهی این وظیفه را داشتند که محتوای علمی و محتوای آموزشی را در اختیار استاد و دانشجو از طریق امانت یا از طریق خدمات تحویل مدرک قرار بدهند. در فضای دیجیتال انتظار می‌رود که کتابخانه دیجیتالی بتواند نقش مؤثر خودش را در پشتیبانی از آموزش‌های مجازی فراهم کند.

دکتر زره ساز گفت: زمانی که ما اسم کتابخانه دیجیتال را می‌آوریم؛ منظور ما نظام‌های مدیریت اطلاعات است که به عنوان کتابخانه دیجیتال می‌شناسیم. اما اگر تاریخچه کتابخانه‌های دیجیتال را مطالعه کنیم؛ نسل‌های مختلفی را برای کتابخانه دیجیتال شاهد هستیم و در متون ما می‌بینیم: نخستین نسلی که ما کتابخانه دیجیتال داشتیم نسل آرشیوها بود؛ یعنی منابع اطلاعاتی در قالب‌هایی که عموماً جستجوپذیری آن‌ها کم بود و به شکل آرشیوی حفظ و بازیابی می‌شدند؛ قابلیت‌ها بسیار محدود بود.بعد نسل پایگاه‌های اطلاعاتی داشتیم که قابلیت‌ها افزایش پیدا کرد و توانست خدمات بیشتری را ارائه بدهد.بعد از آن نسل اشتراک محتوا را داشتیم؛ و بعد نسل نظام‌های مدیریت کتابخانه دیجیتال را داریم؛ در این نسل ما شاهد توسعه نرم‌افزارهای کتابخانه‌های دیجیتال هستیم؛ قابلیت‌های مختلفی برای آن پیش‌بینی شده است.

وی افزود: نسل بعدی، نسل نظام‌های یکپارچه هست؛ یعنی ما نظام‌های اطلاعاتی و نظام‌هایی مانند نظام‌های مدیریت یادگیری داریم که انتظار می‌رود اگر بتوانند در یک قالب یکپارچه همدیگر را تقویت کنند؛ خدمات دارای ارزش‌افزوده بیشتری را بتوانند مدیریت کنند.

وی با بیان اینکه در حوزه مدیریت یادگیری هم نظام‌های مختلفی با عناوین ال‌ام‌اس یا مدیریت دروس وجود دارد افزود: این‌ها سالیان سال در حال ارائه خدمت هستند. الان نظام‌های مدیریت یادگیری ارزیابی واقعی و مدیریت عملکردی خود را نشان می‌دهند. به نظر می‌رسد که الان یک فرصت بسیار طلایی برای کتابخانه‌های دیجیتالی پدید آمده که از حالت دکوری و حالت شعاری خارج شوند.

فضای آموزش مجازی و تغییرات پساکرونایی وضعیت آموزش‌های دانشگاهی ما الان چگونه است؟ 

در بخش نخست نشست دکتر یوسف مهدوی‌نسب، عضو هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی و عضو هیات‌مدیره انجمن فناوری آموزشی ایران و مسئول کمیته آموزشی این انجمن  در پاسخ به سوال فضای آموزش مجازی و تغییرات پساکرونایی وضعیت آموزش‌های دانشگاهی ما الان چگونه است؟ گفت: همه می‌دانیم که ما با یک شرایط خاص وارد این بحران شدیم و از قبل هیچ طراحی برای آموزش مجازی نداشتیم؛ مخصوصاً برخی از دانشگاه‌ها که شاید برای اولین بار اساتید ال‌ام‌اس، ادوب کانکت، بلوباتن را  تجربه می‌کردند. شاید اگر از قبل یک تمرین‌هایی کوچکی داشتیم؛ مثلاً پنج درصد یا ده درصد از درس‌ها با آموزش مجازی شکل می‌گرفت با یک آمادگی بیشتری وارد این فضا می‌شدیم. ولی خوشبختانه با توجه به شرایطی که پیش می‌رود؛ بودن انجمن‌های علمی و در خود دانشگاه‌ها کارگاه‌های زیادی برگزار می‌شود و خود این به مهارت‌افزایی و دانش‌افزایی عزیزان کمک کرده است. یک مقدار آن فوبیایی که در اول این شرایط بود؛ یعنی افراد حتی برخی از بزرگواران می‌ترسیدند؛ تجربه خاصی در این زمینه نداشتند و سن آن‌ها بالا بود یا آموزش‌ها از نوع خاصی بود که این‌گونه تصور نمی‌کردند که بتوانند به شکل الکترونیکی ارائه بدهند؛ برای آن‌ها سخت بود.

دکتر مهدوی‌نسب گفت: در یادگیری الکترونیک چند بعد مهم داریم: بُعد پِداگوژی یا تعلیم و تربیت، بُعد آموزش که یک بعد مهم در یادگیری الکترونیک هست؛ بُعد دستگاه‌هاهستند؛ همین موبایلی که الان من و شما به این لایو متصل شدیم یا همین کامپیوترهایی که از منزل با آن به سامانه‌های مدیریت یادگیری متصل می‌شویم؛بُعد دیگر محتوا و منابع هستند؛ این‌ها تکمیل‌کننده یادگیری الکترونیک هستند؛در کنار این‌ها بُعد قابلیت اتصال[، یعنی بودن اینترنت است.

وی افزود: هر کدام از این ابعاد اگر به خوبی ارائه نشود؛ در آموزش الکترونیک نتیجه اثربخش حاصل نمی‌شود. برای مثال، اگر دستگاه مناسب نداشته باشیم؛ کیفیت تصویر بد می‌شود؛ اگر اتصال خوب نداشته باشیم، قدرت اتصال پایین می‌آید؛ اگر پِداگوژی یا روش تعلیم‌وتربیت مناسبی نداشته باشیم؛ قطعاً آن آموزشی که باید انتقال داده بشود، انتقال داده نمی‌شود و همه این‌ها اسراف می‌شود؛ اگر منابع خوب و محتوای خوبی نداشته باشیم؛ باز هم آموزش الکترونیک ما آسیب می‌بیند. این چهار موردی که جزو ابعاد مهم آموزش الکترونیکی و جزو مؤلفه‌های مهم هست ما را به دو تا رشدی که وجود داشته هدایت می‌کند و منجر به آموزش الکترونیکی مطلوب می‌شود.

دکتر مهدوی‌نسب اظهار داشت: رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات (فابا)، ما هر چه قدر با گذر زمان پیش می‌رویم؛ متوجه می‌شویم که دستگاه‌های بیشتر و باکیفیت‌تری ابداع می‌شود. سرعت اینترنت، پهنای باند گسترده‌تر می‌شود؛ فناوری‌های جدید در زمینه اتصال در بسترهای آموزش‌های مجازی ارائه می‌شود که قبلاً نبودند و حتماً ده سال دیگر باز هم فناوری‌هایی ارائه خواهد شد که الان نیستند.

وی افزود: بحران کرونایی که درکشورهایی مثل ما اتفاق افتاد؛ همه دانشگاه‌ها به سمت آموزش الکترونیکی نرفته بودند؛ گرچه ما دانشگاه‌های پیشگامی در این زمینه داریم که سال‌ها فعالیت می‌کنند؛ ولی برخی در این زمینه نوپا هستند و می‌بینیم که الان چه قدر در این زمینه فعال هستند. قبل ا ز این پژوهش‌ها را که نگاه می‌کنیم؛ کلی پژوهش در این زمینه انجام شده است؛ چه تکنولوژی توسط اساتید، توسط معلمان، تأثیر خودکارآمدی افراد در پذیرش تکنولوژی یا مثلاً سیاست‌گذاری‌های مختلف در زمینه تکنولوژی، چالش‌های راه‌اندازی آموزش الکترونیکی، امکان‌سنجی برای برگزاری دوره‌های الکترونیکی ولی یک‌باره ما همه این‌ها را کنار گذاشتیم و وارد استفاده شدیم، چون چاره‌ای جز این نداشتیم و الان از آموزش الکترونیکی استفاده می‌کنیم. در وبینارهای مختلف هم گفته می‌شود سال‌ها آموزش الکترونیک را از آن سیری که باید خودش می‌داشت؛ جلوتر انداخت و تکنو فوبیا اساتید یا حتی معلمان و دانشجویانی که وارد این فضا نمی‌شدند و الان می‌بینیم که همه اسکرین شِیرمی‌کنند، ادوب کانکت وصل می‌کنند، پلاگین‌های مختلف تست می‌کنند و حتی من برخی مواقع با آن‌ها صحبت می‌کنم خیلی از این قضیه استقبال می‌کنند و علاقه‌مند شدند.

دکتر مهدوی‌نسب در ادامه افزود: به نظر من حتی بعد از بحران کرونا یا پَساکرونا این خیلی آموزش مجازی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ سبک ما یک مقدار تغییر کرد. یک دسته‌بندی هست که می‌گویند بومی‌های دیجیتال با مهاجرین دیجیتال، برخی افراد که مسن‌تر بودند را مهاجرین دیجیتال می‌گفتند و خیلی بومی این فضا نیستند و الان آن‌ها یک مقدار بومی‌تر شدند. یک توفیق اجباری اتفاق افتاد اگر روی خوش این بحران را ببینیم که افراد بیشتر با تکنولوژی الفت گرفتند و این آینده استفاده از یادگیری الکترونیک را تحت تأثیر قرار می‌دهد و گسترش خواهد داد.

وی در پاسخ به سوال کتابخانه دیجیتالی چه کمکی می‌تواند برای نگهداشت و حفاظت منابع داشته باشد؟ گفت:  این سؤال یکی از نقاط ضعفی هست که با آن مواجه هستیم و با این که این امکان در ال‌ام‌اس و فضای مجازی مطرح است و با این که ادعا می‌کنیم که به اشتراک‌گذاری اطلاعات تسهیل می‌شود؛ ممکن است باز محدود باشد. یعنی یک‌سری افراد محدودی که نام کاربری و رمز عبور را دارند، بتوانند استفاده کنند. یکی از مؤلفه‌هایی که برای آموزش الکترونیک مطلوب ترسیم می‌شود، این است که خدمات پشتیبانی و فنی خوبی ارائه شود

دکتر مهدوی‌نسب درباره نگاه راهبردی درازمدت نسبت به کتابخانه دیجیتال گفت: ما برخی مواقع در مورد آموزش مطلوب در فضای مجازی صحبت می‌کنیم باید ببینیم آن امکان در آموزش حضوری هم اتفاق می‌افتاد؟ شرایط مطلوب وجود داشت؟ بحث مراکز یادگیری که الان در دانشگاه خود یا دانشگاه‌های مختلف که در کتابخانه هست را داریم؛ باید ببینیم این قضیه در فضای حضوری چه‌قدر تأمین می‌شد؟ شاید همین کمبودهایی که گفتید کم توجهی شاید از همین منشعب شود که ما در فضای واقعی فیزیکی هم ممکن بود آن توجه لازم را به این بسترها نکردیم و الان در این شرایط ضعف‌هایی که در این زمینه داشتیم را بیشتر احساس می‌کنیم .

دکتر مهدوی‌نسب در پایان بخش نخست گفت: : اگر پژوهش‌هایی که در حوزه رسانه انجام شده است را یک مرور کنیم؛ این پژوهش‌ها می‌گویند که صرف استفاده از رسانه نمی‌تواند بر یادگیری تأثیرگذار باشد. برخی موارد افراد گفتند یادگیری الکترونیک معجزه می‌کند و اثر زیادی می‌گذارد؛ ولی به صورت آزمایشی بررسی کردند و دیدند که برخی مواقع یک سخنرانی تأثیر بیشتری در واقع شبیه‌سازی روی آموزش دارد. یک کتاب دیجیتال هم اگر خوب طراحی بشود، قاعدتاً باید روی طراحی آن فکر شود. ما یک بحثی داریم نهضت ارزشیابی تکوینی مثلاً در زمینه آزمایش تولید رسانه‌ها بحث می‌شود که ما باید در ابتدا یک رسانه را، فناوری جدید را در گستره کوچک با ابعاد کوچک، مثلاً بحث کتابخانه دیجیتال فقط برای رشته علم اطلاعات دانشگاه خوارزمی منابع در اختیارشان قرار بگیرد؛ افراد، دانشجویان، اساتید استفاده بکنند؛ بازخورد بدهند؛ مشکلات آن حل بشود و بعد در ابعاد گسترده، وسیع این کار انجام شود.

یکی از اهداف مهمی که برای این کتابخانه تعیین شده مشارکت در آموزش مادام‌العمر است. 

دکتر سید مهدی طاهری عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه در بخش دوم نشست گفت: کتابخانه دیجیتال تعاریف زیادی دارد؛ ولی مهم‌ترین تعریف از فدراسیون کتابخانه دیجیتال ارائه شد که مستند شد و همه بر روی آن تعریف تمرکز کردند: (( کتابخانه‌های دیجیتالی سازمان‌هایی هستند که به تخصص مدیریت و تفسیر و پردازش اطلاعات می‌پردازند)). من به طور خلاصه می‌گویم یک بخشی از تعریف این است که ارائه خدمات از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه و به صورت بلند مدت باشد؛ یعنی یکی از ویژگی‌های خاصی که کتابخانه دیجیتالی دارد این است که بتواند برای یک مدت زمان طولانی ارائه خدمات بکند. اگر در اهداف یا فلسفه شکل‌گیری کتابخانه‌های دیجیتال نگاه کنیم؛ یکی از اهداف مهمی که برای این کتابخانه تعیین شده مشارکت در آموزش مادام‌العمر است. دقیقاً یکی از کارکردهایی که از یک کتابخانه دیجیتالی مدنظر هست این است که یک کتابخانه دیجیتالی بتواند در فرآیند آموزش وارد بشود و این آموزش‌ها مادام‌العمر باشد.

وی گفت: کتابخانه‌ها مثل نسل پیشین خود یعنی کتابخانه‌های فیزیکی، البته من نسل پیشین نمی‌گویم مثل کتابخانه‌هایی که هنوز وارد فضای مجازی نشده بودند؛ این کتابخانه‌ها سعی می‌کردند از فناوری‌های روز دنیا در حوزه مدیریت اطلاعات استفاده کنند و اگر نگاه کنید کتابخانه در حوزه استفاده از فناوری‌های نوین اطلاعاتی پیشرو بودند؛ به دلیل این که آن‌ها به این فناوری‌ها برای ارائه خدمات خود نیاز داشتند. دهه 1960 در همان ابتدا که پی‌سی‌ها یا کامپیوترهای ماکرو پا به عرصه وجود گذاشتند؛ اولین سازمان‌هایی که از این‌ها استفاده می‌کردند کتابخانه‌ها بودند و این استفاده ادامه پیدا کرد تا نهایتاً به شکل یا نسل جدیدی از کتابخانه‌ها رسیدیم که به آن‌ها کتابخانه‌های دیجیتال می‌گویند. بنابراین مادام ارائه بودن خدمات آموزشی یا مشارکت به صورت مادام‌العمر و ارائه خدمات برای یک مدت زمان طولانی، کتابخانه‌ها را ملزم می‌کند که به فناوری‌های روز دنیا مجهز بشوند و خود را همگام کنند و از این فناوری‌ها‌ استفاده کنند.

دکتر طاهری افزود: نکته دوم این است که به هر حال زمانی که بحث آموزش مجازی بولد می‌شود؛ کتابخانه‌ها باید مشارکت فعالی داشته باشند. اگر برای آموزش فیزیکی کمک می‌کردند؛ قطعاً در آموزش مجازی هم برای این که ماندگار بشوند و بتواند آموزش مادام‌العمر داشته باشند باید مشارکت کنند.

 وی اظهار داشت: در بحث کتابخانه دیجیتالی من می‌خواهم یک همخوانی و تطبیقی بین این دو بحث بدهم؛ برای کتابخانه دیجیتالی از نام‌های مختلفی استفاده می‌شود: کتابخانه دیجیتالی، کتابخانه مجازی، کتابخانه الکترونیکی و غیره که در زمینه‌های مختلف از این اصطلاحات استفاده شده است؛ اما وجه مشترک آن‌ها کتابخانه‌هایی که در محیط الکترونیکی و در فضای مجازی منابع و خدمات خود را ارائه می‌دهند. درحوزه آموزش مجازی هم همین را داریم؛ البته درکتابخانه دیجیتال متدوال‌ترین اصطلاح کتابخانه دیجیتال است و بقیه متخصصان از اصطلاحات دیگر استفاده کردند؛ ولی در منابع مرجع آن چیزی که متدوال شد، کتابخانه دیجیتالی بود.

وی افزود: طبیعی است زمانی که یکی از اهداف کتابخانه دیجیتالی، آموزش مادام‌العمر می‌شود؛ به آموزش مجازی، شیوه‌ نوینی از آموزش توجه کند. آموزش مجازی چند سالی است که مطرح شده است و در حال استفاده است. مسئله این است که من فکر می‌کنم به هر حال این ویروس کرونا بدون تردید، بدون برنامه‌ریزی نبوده است و یکی از اهدافی که این ویروس دنبال می‌کرد همین حرکت و تغییر جهت دادن به سمت آموزش مجازی بود که ما الان می‌بینیم به راحتی شکل گرفت. اگر همین روند می‌خواستیم داشته باشیم شاید به این زودی به این مسئله نمی‌پرداختیم. ولی یکی از اهداف کرونا همین بود و باعث شد بحث آموزش و خدمات مجازی، استفاده از محیط‌های مجازی بولد شود.

وی در خصوص تجربه‌ای که دانشگاه علامه داشت گفت: دو تجربه را ما در طول این شش، هفت سال داشتیم: حدود سال 1393 یا 1394 که در پردیس تحصیلات تکمیلی دانشگاه علامه، بحث آموزش الکترونیکی و برگزاری دوره‌های مجازی مطرح شد؛ یعنی برگزاری دوره‌های مجازی و ارائه مدرک و یک بحث دیگر چون پردیس تحصیلات تکمیلی، برای افرادی بود که شاغل هستند یا خیلی امکان حضور در کلاس را ندارند؛ خیلی کلاس جنبه اجباری نداشت و نیمی از کلاس‌ها تشکیل می‌شد و نیمی تشکیل نمی‌شد. بنابراین این پردیس تصمیم گرفته که به سمت آموزش مجازی برود؛ هم دوره‌های کاملاً مجازی را برگزار کند و بابت آن مدرک بدهد؛ ارشد فلان رشته به صورت مجازی و هم این که برای دوره‌های فیزیکی خودش هم بخشی از کلاس‌ها را به صورت مجازی برگزار کند.

وی در ادامه افزود:  افرادی که شاغل هستند یا شرکت در کلاس‌های فیزیکی برای آن‌ها دشوار است بتوانند از این دوره‌های مجازی استفاده کنند. همان زمان بحث تأمین منابعی که برای آموزش مجازی مورد نیاز است، مطرح شد. نقشی که الان کتابخانه‌ها در محیط فیزیکی و در دانشگاه‎‌ها دارند؛ یکی از مهم‌ترین وظایف آن‌ها تأمین منابع علمی است که دانشگاه برای آموزش و مدیریت رشته‌ها نیاز دارد. یک امر طبیعی است جایی که باید این منابع درسی، کمک درسی و منابعی که برای پژوهش‌های بیشتر مورد نیاز است را تأمین کند، برعهده کتابخانه است. اما با همین رویکردها گفت که فضای مجازی داریم؛ یعنی ما در فضای فیزیکی چنین رویکردی وجود داشته است، کتابخانه است که باید منابع را تهیه کند و همه انتظار دارند که منابع مورد نیاز برای آموزش توسط کتابخانه تأمین شود

وی افزود: یک سامانه همراه یک موبایل بیس سیستم به عنوان به‌پژوه طراحی کردیم و شبیه کتابخانه‌های مثل کتابراه و غیره بود؛ یعنی امکان نشر الکترونیکی منابع را با دو تا ویژگی خاص می‌داد:امکان دسترسی یکپارچه به منابع دیجیتالی کتابخانه را فراهم می‌کرد. این امکان بود که بقیه دانشگاه‌ها حتی به کتابخانه‌های دانشگاه‌های دیگر متصل بشوند و از منابع آن‌ها استفاده کنند. یعنی اولی که ما در پررفتارترین دستگاه‌ها مثل موبایل و تبلت که کاربرها بیشتر از این‌ها استفاده می‌کنند، حضور پیدا کردیم. ما این نیاز را احساس کردیم و وارد این فضا شدیم؛ یعنی سمت نرم‌افزاری رفتیم که خدمات را می‌خواهد از طریق موبایل یا تبلت در محیط‌های مثل اندروید و آی‌اواس و غیره ارائه بدهد. آن جا ما منابع مختلف را قابل دسترس می‌کردیم و کاربرها می‌توانستند مراجعه کنند و کتاب‌ها را جستجو کنند و در همان محیط اَپ جدید، تمام متن را ببینند و استفاده کنند.

دکتر طاهری گفت: یک کار دیگر این بود که ما دسترسی یکپارچه را گسترش بدهیم؛ فقط محدود به منابع دیجیتالی کتابخانه خود و منابعی که در محیط خود اَپ منتشر شده بود، اکتفا نکنیم. با کتابخانه‌های مختلف مثل کتابراه، پاتوق و غیره شروع به مذاکره کردیم و از آن‌ها آی‌پی‌ها را گرفتیم و در محیط اَپ قابل دسترس کردیم؛ به طوری که کاربر ما دیگر نیاز نبود وارد کتابراه، پاتوق، پژوهشیار و غیره شود. داخل همین اَپ می‌توانست سرچ کند و عناوین را ببیند، اگر خواست استفاده کند به آن‌ها مراجعه بند. بستر خیلی خوبی را فراهم کرد به خصوص که در دی ماه بود و ما آخر بهمن ماه با پدیده کرونا روبه‌رو شدیم. پس دو بستر داشتیم: 1- کتابخانه دیجیتال 2- یک اَپ مبتنی بر موبایل که علاوه بر دسترسی به کتابخانه دیجیتال به کارگزاران الکترونیکی هم دسترسی را ایجاد می‌کرد.

وی افزود: گام بعدی که براساس آن نیازی که عرض کردم، بود؛ یعنی درخواست‌ها شروع شد که شما منابع فیزیکی را امانت نمی‌دهید و ما چه کار بکنیم؟ البته آن زمان هم ما یک محدودیت‌هایی داشتیم، ما از یک منبع درسی چند تا نسخه می‌توانستیم تهیه کنیم و این محدودیت‌ها وجود داشت. اما در این محیط قطعاً محدودیت‌ها حذف می‌شد و اگر ما هرکدام از منابع را تهیه می‌کردیم، همه دانشجوها و افراد می‌توانستند از آن استفاده بنند. کاری که کردیم این بود که درخواستی را برای { من عملیاتی می‌گویم برای این که الگو باشد} رؤسای دانشکده‌ها ارسال کردیم و اعلام کردیم هر دانشکده‌ای با اعضای هیات‌علمی خود صحبت کند و تمام منابعی که آن‌ها برای تدریس درس‌های ترم جاری دارند را به ما معرفی کنند. لیست‌های مختلفی را از دانشکده‌ها دریافت کردیم؛ از لیست‌های پنجاه، شصت عنوان تا دویست عنوان که اعلام کردند که برای تدریس این درس‌هایی که داریم اساتید ما این منابع را نیاز دارند که این منابع فیزیکی و قابل دسترس هستند. ما در منابع الکترونیکی خیلی مشکل نداشتیم به خاطر این که قوانین کپی‌رایت در ایران اجازه استفاده از منابع الکترونیکی خارج از ایران تولید شده را منع نمی‌کند و خیلی سخت‌گیرانه عمل نمی‌کند و جزو قانون سازمان تجارت جهانی هم نیستیم و خیلی مشکلی نداریم. ما آن جا خیلی مسئله‌ای نداشتیم و می‌توانستیم منابع مختلف را تأمین کنیم و از طریق کتابخانه دیجیتال دسترسی ایجاد کنیم و بحث ما هم دسترسی بود، بحث مالکیت نبود؛ ولی می‌توانستیم با استفاده از پروتکل‌های مختلف این سرویس‌ها را بگیریم و استفاده کنیم.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: اما مهمترین چالش ما که دوستان در کامنت‌ها اشاره می‌کنند؛ بحث منابع فارسی، منابعی که در ایران تولید شده و مشمول قانون کپی‌رایت هستند و دسترسی به این‌ها خیلی دشوار است. یک کار تیمی و خیلی گسترده را شروع کردیم یکی بخش کتابخانه دیجیتال و یکی هم بخش تأمین منابع علمی، رصد کردن این که چه تعداد از این منابع به صورت الکترونیکی وجود دارند؟ و کدام منابع الکترونیکی نیستند؟ گام بعدی این بود منابعی که الکترونیکی هستند؛ در چه محیط‌هایی قابل دسترس هستند؟ آیا کتابخانه‌ها دارند یا فقط خود ناشر آن‌ها را به صورت الکترونیکی قابل دسترس کرده است؟ بحث بعدی این بود آن منابعی که ناشر به صورت الکترونیکی قابل دسترس کرده است؛ اجازه دسترسی به کتابخانه دیجیتال ما هم می‌دهد یا خیر؟ یعنی ما می‌توانیم از محیط موبایل اَپ خود یا از طریق کتابخانه دیجیتال به آن‌ها دسترسی داشته باشیم؟ یک کار گسترده‌ای انجام شد.

وی افزود: بخشی از منابع به صورت الکترونیکی و به صورت رایگان قابل دسترس بود؛ بنابراین اول سمت آن‌ها رفتیم. اولویت را سمت آن‌هایی که قابل دسترس هستند و به صورت رایگان منتشر شدند، گذاشتیم. اما باز دو تا مسئله وجود داشت: 1- آیا اجازه می‌دهند که ما آن فایل را دانلود کنیم و در کتابخانه دیجیتالی آپلود کنیم و قابل دسترس کنیم؟ 2- یا فقط می‌توانیم لینک دسترسی بدهیم؟ همه این‌ها منابع درسی و منابع فارسی بودند.کاری که انجام شد این بود، آن‌هایی که از ناشر اجازه گرفتیم و ناشرها اجازه دادند از آن‌ها درخواست مجوز رسمی و کتبی کردیم که به ما اجازه دهند این منابع روی کتابخانه دیجیتال ما هم قابل دسترس شود و آینده هم در بحث‌های کپی‌رایت مشکلی نداشته باشیم؛ چون فقط ذهنی و گفتگویی باشد، ممکن است بعداً یک نفر بگوید که ما موافق نبودیم و این اشکال دارد.

در کتابخانه‌های دیجیتال اکثر دسترسی در برابر مالکیت است؛ یعنی موضوعیت برای کتابخانه دیجیتال مالکیت نیست، بحث این است که دسترسی ایجاد بکند. 

دکتر طاهری گفت: نکته بعدی این بود که برخی‌ها اجازه نمی‌دادند و می‌گفتند خود ما می‌خواهیم منتشر بکنیم. کار جالبی که برای این‌ها انجام دادیم این بود که برای آن‌ها متادیتا درست کردیم و لینک‌های دسترسی به آن‌ها را در متادیتای خودمان ایجاد کردیم؛ یعنی کاربر سرچ می‌کند و در محیط کتاب نوشتار متادیتای آن منبع را می‌بیند. حالا به جای این که در محیط کتاب نوشتار تمام متن دسترسی داشته باشد، روی URL کلیک می‌کند و آن منبع باز می‌شود و از آن استفاده می‌کند. این جا بحث دسترسی ایجاد شد و می‌دانید در کتابخانه‌های دیجیتال اکثر دسترسی در برابر مالکیت است؛ یعنی موضوعیت برای کتابخانه دیجیتال مالکیت نیست، بحث این است که دسترسی ایجاد بکند. این برای منابعی که به صورت رایگان منتشر و قابل دسترس شده بود.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: گام بعدی این بود منابعی که الکترونیکی هستند و رایگان نیستند یا خود ناشر درست کرده یا خود کتابخانه‌ها و ما با این‌ها برای ایجاد دسترسی و لینک مذاکره کردیم و این که بتوانیم یا از درگاه خود یا از پرتال یا امکانات دیگری منابع را برای کاربران دسترس‌پذیر کنیم. این منابع بیشتر کتابخانه‌ها بودند؛ یعنی ناشرها وقتی خودشان منابع الکترونیکی تولید می‌کنند، دیگر خیلی بحث این نیست که خودشان هم به صورت الکترونیکی منتشر بکنند؛ بحث این است که به کتابخانه‌ها ارائه بدهند. شروع به مذاکره با کتابخانه‌ها کردیم، تخفیف‌های خوبی از آن‌ها گرفتیم چون بر روی موبایل اَپ امکان این بود که جستجو بشود، یعنی از ای‌پی‌ها استفاده کرده بودیم. کاربر ما در نرم‌افزار به‌پژوه جستجو می‌کرد، منبع را می‌دید و زمانی که می‌خواست دسترسی پیدا بکند باید به نرم‌افزار کتابخوان مثل کتابراه و غیره وصل می‌شد و بعد مستقیماً سراغ آن کتاب می‌رفت و آن جا می‌توانست خرید کند. شروع به گرفتن تخفیفات ویژه از ناشرها کردیم که کاربر دانشگاه علامه اگر از اَپ دانشگاه علامه وارد شد، شما برای این تخفیف خاصی در نظر بگیرید که تخفیفات خیلی خوبی هم در اختیار کاربران ما قرار گرفت و حتی یک اعتبار رایگان هم از کتابراه، پاتوق، پژوهان برای دانشجویان سی‌هزار تومان و برای اعضای هیات‌علمی پنچاه هزار تومان اعتبار رایگان گرفتیم؛ یعنی تا پنجاه هزار تومان هر چه خرید می‌کردند رایگان بود و از آن به بعد هم با سی الی پنجاه درصد تخفیف برای کاربرهای دانشگاه علامه بود.

وی  افزود: این نیازها فروکش کرد. من در مصاحبه‌ای در لیزنا آن جا هم گذاشتم و دوستان می‌توانند ببینند؛ شروع به اعلام کردن کردیم، لیست تهیه می‌کردیم؛ مثلاً از بین منابعی که درخواست شده فرض کنید صد و شصت عنوان، چهل عنوان برای دانشگاه فلان، شصت برای دانشگاه فلان این‌ها تأمین شده است و الان در محیط کتابخانه دیجیتال و هم در محیط موبایل اَپ یعنی به‌پژوه قابل دسترس است. حتی از برخی ناشران مثل پژوهشکده بیمه اجازه رسمی گرفتیم؛ مثلاً شصت و خرده‌ای از عناوین آن‌ها که برای دانشکده علوم اجتماعی ما خیلی مناسب بود، در محیط موبایل اَپ خود آوردیم و آن جا قابل دسترس کردیم و آن‌ها اجازه مالکیت هم دادند.

دکتر طاهری در ادامه گفت: برخی از این منابع به صورت الکترونیکی نبود؛ یعنی فیزیکی بود. این جا مشکل جدی داشتیم کاری که انجام دادیم با دو گروه مذاکره کردیم: 1- ناشران منابع  2- کتابخانه‌ها با کتابراه، فیدیبو و غیره صحبت کردیم و لیست‌ها را به آن‌ها دادیم و خواهش کردیم که شما اگر با این ناشرها همکاری دارید یا می‌توانید ترغیب کنید و این منابع را تأمین بکنید، بعد ما از طریق اَپ شما دسترسی به این منابع را می‌دهیم و یک تخفیفاتی هم برای ما درنظر بگیرید. یک بخش دیگر ناشرانی که اصلاً در این کتابخانه‌ها نبودند و کاملاً منابع آن‌ها فیزیکی بود که ما با آن‌ها مذاکره کردیم و ترغیب کردیم که حالا یا ما به آن‌ها کمک بکنیم؛ چون سامانه به‌پژوه ما همان کتابخانه هم هست یا منابع خود را در سامانه ما قابل دسترس کنند یا در کتابخانه‌های دیگر، منتهی به ما دسترسی بدهند. با خود ناشران دانشگاهی چند تا دانشگاه مثل، شهید بهشتی، تربیت مدرس اصفهان، علم‌وصنعت هم صحبت کردیم و این‌ها همکاری کردند و آن‌ها را ترغیب کردیم که منابعشان را در محیط اَپ ما قابل دسترس کنند. این‌ها باز اعلام می‌شد و این بحث تأمین منابع همچنان ادامه دارد و ما هنوز سعی می‌کنیم از آن فهرست‌هایی که دریافت کردیم، منابع بیشتری را قابل دسترس کنیم.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: کار دیگر چه بود؟ کار دیگر ما در محیط سامانه همراه این بود که جزوات اساتید هم قابل دسترس شوند؛ یعنی اساتیدی که جزوه‌های درسی دارند، جزوه‌ها را به ما بدهند و ما در محیط اَپ به اشتراک بگذاریم. الان جزوه‌های درس نمایه‌سازی خود من آن جا هست و قابل دسترس است و بعد به دانشجویان مختلف دسترسی می‌دهیم و آن را تعریف می‌کنیم که این ترم دانشجویانی که مثلاً درس نمایه‌سازی دارند؛ می‌توانند این جزوه را رایگان دانلود کنند و از آن استفاده کنند. همزمان با انتشارات دانشگاه خود برای دوران کرونا صحبت کردیم و بین ما منابع درسی وجود داشت؛ منابع انتشاراتی فرض کنید از هفتصد عنوان، پانصد و پنجاه عنوان از انتشارات دانشگاه خود گرفتم و آن‌ها را در همین محیط گذاشتیم و برای کاربران خود به صورت رایگان قابل دسترس کردیم.

وی افزود: یک کار دیگر که شروع کردیم و هنوز ابتدای راه هستیم؛ مشکلات زیادی دارد و همین‌هایی هم که عرض کردم یک روند خیلی سختی را داشت. مذاکره‌کردن، دسترسی‌گرفتن، مجوزگرفتن این‌ها زمان‌بر است و بعد آماده‌سازی، فهرستنویسی منابع الکترونیکی زمان‌بر است و با کار تیمی که دوستان ما شبانه‌روزی انجام دادند؛ مثلاً ما در دوران کرونا از هشت صبح تا دوازده شب میز مرجع مجازی ما ارائه خدمات می‌کرد. خود میز مرجع مجازی ما هم از ویژگی‌هایی بود که به بحث آموزش مجازی کمک می‌کرد. یک کار مهمی که ما انجام دادیم این بود که با معاونت پژوهش جلساتی را به صورت آنلاین داشتیم و منابعی که آن‌ها نیاز داشتند را گفتیم. شما در اطلاعیه‌های آموزشی رسمی دانشگاه علامه اگر ببینید آن جا عنوان شده است که کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه عهده‌دار تأمین منابعی هست که اساتید برای آموزش مجازی نیاز دارند و به صورت رسمی معرفی شد و  URLمیز مرجع مجازی هم آن جا درج شد و به دانشجویان هم اعلام شد که هر منبعی به عنوان منبع درسی یا کمک درسی می‌خواهند از این میز مرجع مجازی درخواست بدهند تا ما در محیط موبایل اَپ و در محیط کتابخانه دیجیتال تأمین بکنیم تا بتوانیم تأمین منابع بحث آموزش مجازی دانشگاه را داشته باشیم.

دکتر طاهری گفت: یک کار دیگر که انجام دادیم این بود که قبلاً این فرصت وجود نداشت یا خیلی دشوار بود؛ به ندرت اتفاق می‌افتاد یا این که اساتید درس‌های خیلی خاصی را که نیاز به تجهیزات زیادی هم داشت؛ مثلاً دوربین فیلمبرداری در کلاس بیاورند و کلاس را ضبط کنند و در اختیار بخش‌های مختلف قرار بدهند که بتوانند افراد استفاده کنند. مثلاً فرض کنید کلاس اساتیدی که خیلی شهرت دارند و آن استاد معروف و صاحب‎‌نظر است؛ آن کلاس ضبط می‌شد و خیلی محدود استفاده می‌شد. اما الان این سامانه‌های ال‌ام‌اس امکان ضبط کلاس‌ها را داشتند، یک فرصت خیلی خوبی بودکه کلاس‌ها ضبط می‌شود و بعد از آن قابل استفاده است. به خاطر این که پایلود بود و امکان آن وجود داشت.کلاس‌های درسی که بنده طول ترم داشتم؛ چهار تا درس بود. کل فایل‌ درس‌ها را گرفتیم و تحویل بخش کتابخانه دیجیتالی دانشگاه شد و آن جا روی این فایل‌ها کار کردند، فهرستنویسی و آماده‌سازی کردند و به زودی در محیط کتابخانه دیجیتال و موبایل اَپ قابل دسترس می‌شود. فرض کنید کلاس ذخیره و بازیابی دکتر طاهری، مقطع ارشد به صورت کامل قرار می‌گیرد. البته یک‌سری ویرایش هم می‌خواهد؛ چون زمان‌بر هم بود و تجربه خیلی خوبی است. یک درختواره‌ای کتابخانه دیجیتال برای منابع درسی و یک درختواره‌ای هم برای منابع و کارگاه‌ها درست کردیم و قصد ما این است که بقیه کلاس‌ها را به آموزش اعلام بکنیم و کلاس‌هایی که کامل برگزار شدند؛ با اساتیدی که آن درس را چند دوره تدریس می‌کنند، آماده بشود و در محیط کتابخانه دیجیتال بگذاریم که خیلی می‌تواند مفید باشد و این فرصت هم آموزش مجازی و ال‌ام‌اس‌ها فراهم کردند.

وی در ادامه تصریح کرد: اما یک نکته مهم که خیلی اشاره می‌شد، بحث یکپارچه‌شدن ال‌ام‌اس با دی‌ال بود؛ کاری که الان ما انجام می‌دهیم غیریکپارچه است. ما منابع را می‌گیریم، قابل دسترس می‌کنیم اما در محیط ال‌ام‌اس نیست و افراد در محیط دیگری از کتابخانه دیجیتال یا موبایل اَپ استفاده می‌کند. بحث یکپارچه‌کردن دی‌ال با ال‌ام‌اس‌ها خیلی مهم است. منابعی که موردنیاز آموزش هست از فایل‌های پاورپوینت گرفته، جزوات، کتاب‌های درسی و دیگر منابعی که در کتابخانه دیجیتال قابل دسترس می‌شود. کتابخانه دیجیتالی قطعاً باید این منابع برای این که دسترس‌پذیر بکند یک بخشی از آن را خودش تهیه بکند و به عنوان ناشر یا مالک آن جا باشد، آپلود و قابل دسترس کند؛ یک بخشی هم لازم است که دسترس‌پذیر کند یعنی خودش ندارد، امکان دسترسی را می‌دهد. که این جا سامانه کتابخانه دیجیتال ما باید با پایگاه‌های اطلاعاتی و سامانه‌های دیگر یکپارچه بشود تا بتواند چنین سرویسی بگیرد. یک پروژه‌ای را با یکی از شرکت‌های خوب در این حوزه شروع کردیم که دسترسی به منابع اطلاعاتی ا ز محیط اَپ فراهم بکنیم؛ یعنی علاوه بر محیط دیجیتال شما بتوانید پایگاه‌های دیگری که ما دسترسی داریم مثل یک پرتال، دروازه اطلاعاتی عمل کند و بتواند مقالات را از جاهای دیگر مثل ساینس دایرکت و غیره بگیرد و دیگر از این محیط خارج نشود.

وی گفت: در ال‌ام‌اس چگونه یکپارچه‌سازی صورت می‌گیرد؟ اساتید جزوات و فایل‌ها را آن جا آپلود می‌کنند که هم زمان‌بر است و هم برخی از سامانه‌ها نگه می‌دارند و بعد می‌توانید استفاده کنید؛ برخی هر بار شما باید آپلود کنید. منابع مختلف را می‌گویند که از محیط کتاب نوشتار بگیرید و غیره. می‌دانید که این‌ها به راحتی با وب‌ سرویس و پروتکل‌های مختلف شبکه‌ای این امکان وجود دارد که از طریق همان ال‌ام‌اس بدون این که نیاز باشد حالا کاربر چه استاد، چه دانشجو خارج شود؛ منابعی که مورد نیاز او است همان جا در کتابخانه دیجیتالی سرچ بکند و منبع در همان سامانه ال‌ام‌اس برای او نمایش داده بشود. نیازی به رویکردهایی که اشاره شد نیست که نیاز به یک کتاب نوشتار در آن بخش دارید یا منابع را بدهد. کتابخانه دیجیتال سرجای خودش است و کار خود را انجام می‌دهد و این سرویس ال‌ام‌اس است که سرویس به کتابخانه دیجیتالی می‌دهد؛ یعنی می‌تواند منابعی که در محیط کتابخانه دیجیتالی قابل دسترس شده با راحتی در محیط ال‌ام‌اس با استفاده از ای‌پی‌آی، با استفاده از وب ‌سرویس که خود ای‌پی‌آی هم می‌تواند وب سرویس باشد و پروتکل‌های شبکه‌ای دیگر منبع را درخواست بدهد؛ در محیط ال‌ام‌اس باز می‌شود و همان جا هم از آن استفاده می‌کنند و همیشه هم قابل دسترس است و قطع نمی‌شود. اگر کلاس تمام بشود دیگر آن منبع نیست؛ ولی همان جا می‌توانند درخواست کنند و آن منبع را ببینند. یا خدماتی که مثل خدمات شخصی وجود دارد؛ شما سرچ می‌کنید و منابعی که مورد نیاز شما هست را رصد می‌کنید؛ در کتابخانه شخصی می‌توانید به پروفایل آن کلاس اضافه کنید و هر کلاس یک پروفایل داشته باشد و آن جا چه دانشجوها، چه استاد از این منابع استفاده کنند؛ یک لینک است. یعنی خود منبع آپلود و دانلود نمی‌شود، یک لینک است که آن منبع در آن پروفایل قرار می‌گیرد و آن جا دانشجو یا استاد روی آن می‌زنند و باز می‌شود، در حین آموزش از آن استفاده می‌کنند.

وی درباره بحث یکپارچه‌سازی گفت:  ما روی موبایل اَپ کار را شروع کردیم به خاطر این که خود ما توسعه‌دهنده موبایل اَپ بودیم و سورس دست خود ما بود. حالا با مرکز پژوهش‌های فرهنگ اسلامی کار کردیم که این امکان را می‌داد که خود ما بتوانیم تغییرات و کارهای مختلف را انجام بدهیم. سامانه کتابخانه دیجیتال برای یک شرکت دیگر است و دست ما آن‌قدر باز نیست و باید از شرکت درخواست کنیم و آن‌ها هم در اولویت‌شان قرار بگیرد و توافق دیگر، در موبایل اَپ ما این کار کاملاً امکان‌پذیر است. بنابراین کاری که می‌کنیم این است که در محیط موبایل اَپ هم دسترسی به سامانه ایجاد بشود و هم از طریق سامانه دسترسی به موبایل اَپ ایجاد بشود. از لحاظ فنی این‌ها امکان‌پذیر است و خیلی ساده هم هست؛ کار فنی سخت و دشواری هم ندارد. مثلاً فرض کنید شما از ادوب‌کانکت، گوگل یا نرم‌افزارهای دیگر استفاده می‌کنید؛ می‌توانید ای‌پی‌آی آن‌ها را به سمت خود پیاده‌سازی کنید؛ هم می‌توانید از موبایل اَپ وارد بشوید و آن جا دسترسی به منابع دارید و هم خدمات مدرن و ال‌ام‌اس مورد نیاز را در محیط موبایل اَپ داشته باشید و یا برعکس نرم‌افزارهایی مثل گوگل یا ادوبی‌کانکت پیاده‌سازی کرد و از آن جا سرویس بگیریم. این یکپارچه‌سازی به عنوان مهم‌ترین هدف است و ما هم به سمت آن حرکت کردیم و قطعاً خیلی مطلوب خواهد بود که دیگر در محیط ال‌ام‌اس کاربرها بتوانند به راحتی به همه منابع، حتی جزوات، فایل‌های پاورپوینت و هر آن چه که یک استاد فکر می‌کند برای تدریس نیاز دارد؛ آن جا قابل دسترس باشد و بتواند این خدمات را ارائه بدهد.

دکتر طاهری در پایان گفت:. من یک سخنرانی دارم که در یوتیوب هم هست؛ آن جا گفتم که هیچ وقت منابع الکترونیکی جایگزین منابع فیزیکی نخواهند شد. منتهی یک رویکرد مهمی در کتابخانه دیجیتالی وجود دارد و این هست که محیط را به محیط فیزیکی نزدیک می‌کنند. الان شما در آرشیو آرکایو، اپن لایبری دات بوک زمانی که وارد می‌شوید و فرمت‌هایی که خود شما هم اشاره کردید؛ کیندل، فیلیپین بوک و غیره، می‌بینید که کاملاً فضایی را ایجاد می‌کنند که به محیط فیزیکی نزدیک بشوند. مثلاً شما همان کتاب را می‌بینید؛ با جلد خودش مثل یک کتاب ورق می‌زنید و می‌توانید آن کتاب را در قفسه بگذارید و غیره. الان شما اگر در آرکایو ببینید فرمت‌های جدیدی که برای ارائه منابع دیجیتالی بسیار عالی است.

علاقه مندان می توانند برای دسترسی به فیلم این جلسه به آدرس های زیر مراجعه کنند همچنین گزارش این نشست در شناسه نیز منتشر شده است.

قسمت اول

قسمت دوم

گزارش: اسراء زره ساز