متن‌پویی یا مرور نوشتارها چیست؟

پیشینه‌ها بخشی گریزناپذیر و مهم از هر کتاب، مقاله، طرح پژوهشی، پایان‌نامه، و حتی برخی از متون ادبی است و تقریبا در همه جای یک متن علمی، مستقیم و نامستقیم حضور دارد. دربارۀ اهمیت پیشینه‌ها و در نتیجه متن‌پویی، در بخش‌های مختلف این اثر از زوایای گوناگون بحث شد. بخصوص بر این نکته تاکید شد که نگارش یک اثر، و حتی گفت‌وگوی ساده و عمومی دربارۀ چیزی، بدون داشتن پیشینه‌ای از آن که مستقیما و با تجربه و آزمایش فردی و یا از دیگری کسب شده باشد ناممکن است. در واقع یک متن علمی، اغلب ترکیبی از تصویرهای ذهنی مختلف مرتبط با یک موضوع است که جریان ذهنی نویسنده آنها را با هدفی خاص تولید کرده است.  

متن‌پویی یا مرور نوشتارها را می‌توان ترجمۀ واژۀ  Literature Reviewدانست که پیشینه‌پژوهی یا مرور پیشینه‌ها هم ترجمه شده است. Literature به معنای متن یا نوشته است. منظور از "متن/ یا نوشته" هر محتوایی است که به صورت مکتوب و مدون (مثلا در کتاب، مجله، مقالۀ مجله، مقالۀ دانشنامه، پایان‌نامه، گزارش پژوهشی و مانند آنها) منتشر شده باشد. Review به معنای نقد، بررسی، مرور، نقد و بررسی هر محتوای اطلاعاتی است.

متن‌پویی یا مرور نوشتارها فرایندی است که از طریق آن ویژگی‌های گوناگون متن‌ها و نوشته‌های مرتبط با یک موضوع از نظر شکلی، محتوایی، روش‌شناسی و غیره مطالعه می‌شود. اغلب با این هدف که از نتایج آنها در فرایند تولید یک یا چند مقاله، پایان‌نامه، طرح پژوهشی، کتاب یا هر منبع و محتوای اطلاعاتی دیگر دربارۀ همان متن یا متنی دیگر و یا پرسش‌های ذهنی دیگر استفاده شود.

منظور از مطالعه/ Study در اینجا بررسی دقیق، انتقادی، توصیفی، و تحلیلی هر پیشینۀ اطلاعاتی به‌صورت مستقل و نیز مقایسه احتمالی آنها با دیگر پیشینه‌ها یا تصویرهای ذهنی است؛ و با هدف پیدا کردن تفاوت‌ها و شباهت‌ها، قوت و ضعف‌ها، روش‌شناسی‌ها و هر جنبه محتوایی یا شکلی در منابع و متون است که بر کم و کیف تحقیق، متن جدید یا پاسخ به هر پرسش ذهنی دیگر موثر است.

تعریف گسترده‌تر مطالعه شامل خواندن و همین طور بررسی دقیق، انتقادی و تحلیلی یک پیشینۀ اطلاعاتی و یا حتی یک پدیدۀ اجتماعی یا طبیعی با روش‌های گوناگونی است که خواندن یا مطالعه آثار دیگران یکی از آنهاست. در این تعریف، بین خواندن و مطالعه تفاوت اساسی وجود دارد. خواندن یکی از ابزارها و روش‌های مطالعه است. پیش‌نیاز مطالعۀ کتاب و سایر منابع نوشتاری، خواندن است. دیدن یا قوه بینایی، ابزار اصلی خواندن است. اما مطالعه می‌تواند معنایی فراتر از خواندن داشته باشد و همین معناست که در متن‌پویی و بلکه هر کار پژوهشی و مطالعاتی برجسته است و باید غالب باشد. مشاهده، خواندن، آزمایش، لمس، شنیدن، بوییدن، و استفاده از همۀ حواس‌های دیگر ابزاری موثر برای مطالعه چیزها از ابعاد گوناگون است. در واقع، کم‌وکیف ترکیب انواع ورودی‌های حسی در فرایندهای مغزی است که یافته‌های یک مطالعۀ واحد را در زمان‌های مختلف و توسط افراد گوناگون متمایز می‌کند. حتی ترکیب مشاهده‌ها و مطالعه‌های افراد گوناگون نیز با همین هدف صورت می‌پذیرد تا یک مساله از زوایای گوناگون مطالعه شود و الگو و توصیفی کامل‌تر ارائه شود. در همۀ موارد، محقق یا نویسنده با زوایۀ دیدهای مختلفی تلاش می‌کند بین مسالۀ خود و پیشینه‌های آن ارتباطی چندبعدی ایجاد کند. تقویت همین ویژگی مطالعه است که اهمیت دارد. با این حال، مطالعه یا خواندن متون دیگر یکی از مهم‌ترین ابزارها و روش‌ها در مطالعه است.

مرکز نگارش/ writing center از زیرمجموعه‌های دانشگاه ویسکانسین امریکا هدف نقد یا مرور را تحلیل انتقادی بخش‌هایی از منابع انتشاراتی از طریق تلخیص، دسته‌بندی، و مقایسه پژوهش‌های قبلی، منابع نقد و بررسی، و مقاله‌های نظری می‌داند. تعریف فوق به نحوی با دیدگاه برخی از نظریه‌پردازان هنر برای هنر شباهت دارد. بر این اساس "هدف" نقد یا مرور نوشتارها را خود تحلیل انتقادی می‌داند. در حالی که حتی مقاله‌های مروری که فقط حاوی تحلیل نوشتارهای قبلی است برای اهدافی غیر از خود تحلیل صرف آن متن‌هاست. متن‌پویی یا مرور نوشته‌ها مطالعه، توصیف، و بررسی  نوشته‌ها برای اهدافی خاص است.

کمیت و کیفیت متن‌پویی به هدف نویسنده و نوع استفاده از متن مورد نظر وابسته است.

محصول نهایی متن‌پویی می‌تواند یک مقاله یا کتاب کامل و مستقل یا بخش‌هایی از یک کتاب، مقاله، طرح پژوهشی، پایان‌نامه یا هر منبع اطلاعاتی دیگر باشد. گاهی مرور نوشتارها یکی از بخش‌های مستقل و ضروری برخی از انواع منابع اطلاعاتی - مثل پایان‌نامه و طرح‌های پژوهشی - است. شکل ظاهری و محتوای مرور نوشتارها ممکن است در حوزه‌های مختلف و حتی بر اساس رویکرد نویسنده، متفاوت باشد.

اگر محصول نهایی به صورت یک مقاله مستقل منتشر شود به آن مقاله مروری/ Review article می‌گویند. به عبارت دیگر، مقاله‌ مروری مقاله‌ای است حاوی نتایج فرایند متن‌پویی یا پیشینه‌پژوهی. همینطور مجلاتی منتشر می‌شوند که به آنها مجلات متن‌پویی یا مجلات نقد و بررسی/ Review journal می‌گویند. مجلات متن‌پویی حاوی مقالاتی است که انتشارات یک یا چند حوزه را توصیف و نقد می‌کند. برخی از این مجلات فقط کتاب‌های یک حوزه را نقد و بررسی می‌کنند. تعدادی دیگر، منابع مرجع و پایگاه‌های اطلاعاتی را معرفی و نقد می‌کنند. برخی از آنها، روند پژوهش در یک حوزه موضوعی و انعکاس آن در همه انواع منابع اطلاعاتی (از کتاب تا مقاله) را نقد و بررسی می‌کنند.

مقاله‌های دایره‌المعارفی نیز نوعی مقاله مروری است. زیرا این مقاله‌ها حاوی نتایج پژوهش‌ها، مطالعات، نوشته‌ها و دیدگاه‌هایی است که قبلا در آن زمینه خاص منتشر شده است. به همین دلیل است که نویسندۀ مقاله‌های دایره‌المعارفی اغلب اجازه ندارد دیدگاه‌های شخصی‌اش را دربارۀ موضوع مورد نظر در مقالۀ دایره‌المعارفی بنویسد مگر آن که آن دیدگاه قبلا در مقاله یا نوشته‌ای مکتوب شده باشد. به عبارت دیگر، مقاله دایره‌المعارفی باید حاوی عصارۀ دانش منتشر شده در یک حوزه تا زمان نگارش آن باشد. بر همین اساس، بیشتر محققان و دانشمندان برای آگاهی از پیشینه‌های علمی و پیش‌زمینه‌های هر حوزه موضوعی ابتدا به دایره‌المعارف‌ها مراجعه می‌کنند. مقاله‌های دایره‌المعارف‌های معتبر توسط دانشمندان بزرگ و معتبر هر حوزه نوشته می‌شوند. برای مثال بسیاری از مقاله‌های دایره‌المعارف بریتانیکا و امریکانا توسط دانشمندان بزرگی چون انشتین، نیوتون و مانند آنها نوشته شده است.

نتایج متن‌پویی یا پیشینه‌پژوهی در کتاب، مقاله علمی، پایان‌نامه، طرح پژوهشی و غیره به‌شکل‌ها و نام‌های گوناگونی درج می‌شوند. در بیشتر منابع علمی، بخصوص پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی، بخشی مستقل به این کار اختصاص می‌یابد. این بخش اغلب بعد از طرح مساله و روش‌شناسی با عنوان "پیشینه پژوهش" درج می‌شود. گاهی از تیترهایی چون آخرین یافته‌ها، یافته‌های قبلی، پیشینه، پژوهش‌های قبلی، مرور نوشتارها، نقد و بررسی متن‌ها و مانند آن استفاده می‌شود.

نکته: مرور نوشتارها از دو جنبه مستقل قابل بررسی است: 1) به‌عنوان فرایندی از یک پژوهش و مطالعه علمی که از طریق آن منابع مرتبط شناسایی، مطالعه و نکته‌های لازم یادداشت می‌شود و 2) یک محصول نهایی که اغلب با عنوان مقاله مروری یا بخش مستقل "پیشینه پژوهش" آنها را می‌شناسیم.

 بسیاری از نتایج پیشینه‌پژوهی ممکن است اصلا در اثر مورد نظر استفاده نشود. ممکن است از آنها در مقاله مروری یا بخش‌های مستقل پیشینه پژوهش استفاده شود. بسیاری از نتایج پیشینه‌پژوهی ممکن است در بخش‌های مختلف یک اثر و بر اساس نیاز متن استفاده ‌شود. بر این اساس نویسنده می‌تواند هر جا که لازم باشد برای پشتیبانی از نظر خودش و یا رد نظر دیگران به منابع دیگر استناد کند. تمام آنچه که در یک اثر علمی با عنوان کتابنامه، یا منابع و مآخد در پایان اثر یا به شکل پانوشت ملاحظه می‌شود نتیجه همین پیشینه‌پژوهی است.

بخش زیادی از یک مقاله یا کتاب علمی معتبر، استناد به پیشینه‌هاست. تا حدی که فهرست منابع برخی از مقاله‌های معتبر علمی از خود مقاله بیشتر است. هر چه میزان استناد به پیشینه‌ها بیشتر باشد احتمالا اعتبار مقاله بیشتر خواهد بود. زیرا هم نشانه اشراف نویسنده بر تحقیقات، مطالعات و دیدگاه‌های پیشین است و هم نشانه مستند بودن نتایج و یافته‌های محقق. این پیشینه‌ها ابزار خوبی برای مطالعات تکمیلی سایر محققان هم خواهد بود. این برخلاف تصور نادرست افرادی است که فکر می‌کنند استناد به منابع و متون دیگر نشانۀ ‌اعتبار کمتر یک اثر است. پس:

بی‌توجهی یا کم‌توجهی یک محقق/ نویسنده به تحقیقات و دیدگاه‌های دیگران، اعتبار یک اثر علمی را خدشه‌دار خواهد کرد.

استفاده از متن‌ها و منابع دیگران بدون استناد به آنها نیز سبب بی‌اعتباری یک اثر علمی می‌شود.

استناد نکردن به منابع استفاده شده از دیگران، سرقت محتوایی محسوب می‌شود. سرقت محتوایی نه‌تنها یک عمل غیراخلاقی است و با اخلاق حرفه‌ای نگارش منافات دارد بلکه برخلاف قوانین ملی و جهانی است. محکومیت مالی و زندان از جمله مجازات‌هایی است که قوانین حقوق نسخه‌برداری یا حقوق مالکیت فکری برای سرقت محتوایی در نظر گرفته است.

کسب آگاهی دربارۀ شیوه‌های استناد به سایر منابع اطلاعاتی و شناخت برخی از قوانین مربوط به حقوق نسخه‌برداری از جمله وظایف مهم هر محقق و نویسنده است.

حقوق نسخه‌برداری شامل مجموعه قوانین و مقرراتی است که برای تولید، نگارش، تکثیر و استفاده از هر اثر فکری توسط نهادهای جهانی و ملی وضع شده است. حق مولف/ مترجم و یا سایر پدیدآوران، استفاده منصفانه، حقوق ناشر و همه افراد و نهادهای مرتبط با تولید و انتشار یک محتوای فکری از جمله چیزهایی است که در قوانین مرتبط با حقوق نسخه‌برداری وجود دارد.

ساده‌ترین حالت در مرور نوشتارها یا پیشینه‌ها این است که فردی علاقمند به مطالعه دربارۀ یک موضوع خاص، تصمیم بگیرد جمله‌ها و نکته‌هایی از یک یا چند منبع را بر اساس علاقه و نیاز خودش یادداشت کند. هر کدام از ما ممکن است برخی از مطالب خواندنی و مفید را بر اساس سلیقه و علاقه خودمان از کتاب‌های مختلف یادداشت کنیم تا بعدا آنها را تورق و مطالعه کنیم. ممکن است محققان و نویسندگان حرفه‌ای نیز گاهی چنین کنند. یعنی منابع و کتاب‌هایی را به طور کامل و تفننی مطالعه کنند و برخی از نکته‌های آن را یادداشت نمایند. البته آنها اغلب بر اساس یک پرسش پژوهشی خاص، منابع و متون را تورق و یادداشت‌برداری می‌کنند؛ با این حال، یک محقق و نویسندۀ حرفه‌ای برخی از آثار پایه و مطرح در حوزه‌های گوناگون را نیز می‌خواند و گاهی نکته‌هایی از آنها را نیز یادداشت می‌کند.

به هر حال، عادت به مطالعۀ منابع تخصصی و حتی تفننی و یادداشت‌برداری از آنها بسیار مهم است و به طور ویژه پیشنهاد می‌شود. بخصوص برای تمرین پژوهش و نویسندگی پیشنهاد می‌شود برخی از منابع را بخوانید و آنها را به شکل‌های مختلف  خلاصه کنید. در بخش‌های دیگر به برخی از تمرینات و شیوه‌های یادداشت‌برداری و چکیده‌نویسی اشاره می‌شود.

گفتارنامه‌ها/ Quetations یکی از انواع کتاب‌های مرجع است که حاوی فرازهایی از جملات و بیانات افراد مشهور است. این دسته از کتاب‌ها معمولا علایق عمومی را مد نظر دارند و اغلب بر اساس مطالعات و یادداشت‌های پراکنده تولید می‌شود. کتاب‌هایی مثل "گزیده‌ای از سخنان امامان"، "فرهنگ گفته‌های الهام‌بخش"، و "گفتارهایی درباره کتاب" همگی از این نوع‌اند. تعداد این کتاب‌ها در زبان‌های مختلف از جمله فارسی کم نیست.