آسیب شناسی پایان‌نامه‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی و مقاله‌های مستخرج از آنها از دیدگاه دکتر فتاحی

(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 321): مهدیه خویی [1]؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم ، مهدی محمدی[2]؛عضو هیات علمی گروه آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم:  پژوهش از راه‌های پیشرفت و ترقی مادی و معنوی هر کشوری محسوب می‌شود. در جهان امروز به ویژه در کشورهای توسعه یافته، شاهدیم که سیستم های آموزشی برای مبنا قراردادن تحقیق در امر یادگیری تلاش می‌کنند و آموزش نحوه پژوهش را از سال‌های ابتدایی تحصیل ضروری می‌دانند. در دوره آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی نیز، پایان‌نامه به عنوان پژوهش جدی و گسترده‌ای برای دانشجویان مطرح می‌شود و در واقع اجرا و نگارش پایان‌نامه تحصیلی، آنان را به یک چالش فرامی­خواند (بهی مهر، ریاحی نیا و منصوریان، 1393).

از آنجایی که پایان‌نامه‌ها در بیشتر موارد نخستین تجربه جدی پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی است، لذا نشان دهنده کیفیت آموزش و پژوهش در دانشگاه­ها هم می‌باشد. چرا که این مدرک می‌تواند آغازگر انجام پژوهش‌های متمادی در آینده یک دانشجو و تبدیل شخصیت او به یک پژوهشگر حرفه‌ای باشد.

علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشی است که به مطالعه و بررسی شیوه‌های گوناگون تولید دانش، شناخت و گردآوری منابع اطلاعاتی (کتاب، مجله، لوح فشرده، بانک‌های اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی، اینترنت و وب)، سازماندهی، بازیابی و اشاعه این منابع و محمل‌های اطلاعاتی می‌پردازد و در این راستا تلاش می‌نماید که در وقت خواننده یا کاربر صرفه‌جویی نماید. این دانش در واقع آمیزه‌ای است از دو دانش «علم اطلاعات» و «اطلاع‌رسانی» است. به همین علت پرداختن به پژوهش و تولیدات علمی ناشی از آن از جمله پایان‌نامه و مقالات برگرفته از آنها، با توجه به میان رشته‌ای بودن آن و تاثیر مستقیمی که بر دیگر موضوعات علمی می‌گذارد، بسیار مهم است.

هر چند تولید علم یک بحث مهم در هر کشور و یا رشته هست، اما این فرآیند مهم همیشه از سوی متخصصان از زوایای مختلف مورد ارزیابی و نقد بوده است. دانش تولید شده حوزه علم اطلاعات هم از این امر مستثنی نبوده و از سوی اندیشمندان مختلف مورد ارزیابی و آسیب‌شناسی قرار گرفته است. یکی از شخصیت‌های مطرح این حوزه در کشورمان دکتر رحمت‌الله فتاحی است که در کارنامه درخشان ایشان پرورش صدها دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری و تالیف و انتشار ده‌ها کتاب و صدها مقاله منتشر شده در مجله‌ها و یا ارائه شده در همایش‌های معتبر ملی و بین‌المللی دیده می‌شود. دکتر فتاحی به عنوان یکی از افراد تاثیر گذار و شاخص در رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی در مقاله‌ها، سخنرانی و مصاحبه‌های مختلف به بیان چالش‌ها و آسیب‌های مرتبط با  پایان‌نامه‌ها و مقاله‌های علمی این حوزه و ارائه راهکارهایی برای حل این چالش­ها پرداخته‌ است. همان طور که در یادداشت قبلی وعده داده بودیم، قصد داریم که به بیان نظریات ایشان در مورد اسیب‌های پژوهش رشته بپردازیم که این مطالب برگرفته از بخش پژوهش کتاب "اندیشه­ها و دغدغه­های حرفه­ای» ایشان است. در این نوشته به بحث و بررسی آسیب‌‌های شناسایی شده در حوزه پایان‌نامه‌ها رشته پرداخته خواهد شد و در نوشته‌ای دیگر مسائل و مشکلات موجود بر سر راه مجله‌های تخصصی رشته خواهیم پرداخت. دکتر فتاحی در بیان نارسایی‌های موجود بر سر راه انتشار مقالات برگرفته از پایان‌نامه‌ها و تدوین رساله یا پایان‌نامه به مشکلات زیر اشاره کردند که سعی شده پس از بیان نارسایی‌ها راه‌های برون رفت از این شرایط نیز آورده شود.

چالش­های پایان‌نامه‌هاو مقاله‌های برگرفته از آنها:

ظهور و بروز ناهنجاری خريد و فروش آثار پژوهشی: الزام دانشجویان تحصیلات تکمیلی بویژه دانشجویان دوره دکتری، فزونی آثار پژوهشی تولید شده و کمبود مجلات علمی رشته، دست به دست هم داده و دانشجویان را با مشکلات عدیده‌ای رو به رو ساخته‌اند و در پاره‌ای از مواقع يك بازار عرضه و تقاضا و پرداخـت پول و بده بستان‌ها شده و شاهد  چـاپ مقالات «دوستان» به زبان انگليسي و دادن ابعاد به ظاهر بين المللي به آنها هستیم (ص 117-118). گذشته از مقاله‌ها طی چند‌سال اخیر با افزایش مقاطع تکمیلی در دانشگاه‌ها، خریدوفروش پایان‌نامه‌ها رواج زیادی پیدا کرده است. در بسیاری از موارد دانشجویان برای کارها و تحقیقات کلاسی خود به این مراکز مراجعه کرده و با پرداخت هزینه‌ای ناچیز تحقیق در موضوع مورد نظر خود را دریافت می‌کنند. هرچند زمانی خرید و فروش پایان‌نامه‌ها در سکوت انجام می‌شد، اما حال دامنه گسترده‌تری پیدا کرده و در سایت‌ها و فضاهای مجازی هم رواج پیدا کرده و تبلیغات وسیعی نیز در مورد آن صورت گرفته است. بحث گسترش فساد و تقلب علمی در مراکز دانشگاهی به موضوع و معضلی بزرگ تبدیل شده است و به نظر می‌رسد مراجع رسمی به خوبی از میزان فساد علمی در کشور آگاه هستند اما تاکنون نتوانسته‌اند برای مبارزه با آن اقدامی انجام دهند (ابعاد حقوقی خرید و فروش پایان نامه، 1395).

مشکلات ساختاری مقاله‌های برگرفته از پایان نامه‌ها: استخراج مقاله از پایان‌نامه کارشناسی ارشد و یا رساله دکتری از مهمترین تجربیات پژوهشی دانشجوهای مقاطع تحصیلات تکمیلی به شمار می‌رود. اگر این فرآیند به درستی انجام شود حتماً انگیزه انتشار یافته‌های پایان‌نامه را در قالب یک مقاله علمی پژوهشی افزایش می‌دهد. چرا به نظر می‌رسد مطلع کردن جامعه پژوهشی از یافته‌های یک پایان‌نامه از راه انتشار مقاله استخراج شده از پایان‌نامه میسر است. به همین علت پرداختن به این مقوله در جهت افزایش کیفی این مقالات در جهت انتشار در سطح ملی و بین المللی ضروری است. دکتر فتاحی در این باره بیان می‌دارند مقاله‌های نوشته شده را به لحاظ موضوعي، پوشش محتوايي، ساختار، شكل تدوين، روش شناسـي، شـيوه بيـان و بويژه ارائه دانش نو (توليد علم) مورد ارزيابي قرار داد. اين مولفه‌ها مواردی هستند که  اعضاي هيئـت تحريريـه، سردبيران و داوران مقاله بدان توجه دارند. هرچه مقاله‌ها به معيارهاي مرتبط با اين مقولـه‌هـا نزديك‌تر باشد قابليت پذيرش آنها توسط مجله‌ها و نهايتا، قابليـت اسـتفاده از آنهـا ازسوي مخاطبان مجله‌ها بيشتر خواهد بود (ص 123-126).

عدم استفاده از موضوعات خوب و مفید: اولین مشکلی که دانشجویان در زمان شروع پایان­نامه با آن روبرو می‌شوند، انتخاب موضوع است. موضوع پایان‌نامه باید جدید و خلاقانه باشد و نباید در باره موضوعی که پیش­­تر درباره آن، پژوهش­های فراوانی انجام شده پایا‌ن‌نامه نوشت که همین مساله انتخاب موضوع پایان‌نامه را برای بسیاری از دانشجویان دشوار می‌کند. دکتر فتاحی بر این باور است که موضوعات زيـاد و بـديعي در رشته عم اطلاعات و دانش شناسی هسـتند كـه نيـاز بـه تحقيق دارند (ص145-147) اما مشاهده شده است که اغلب مقاله‌های ارسالی به مجله‌ها فاقد این ویژگی مهم هستند.

راه حل برون رفت از چالش ها و آسیب‌ها:

پـرداختن بـه مبـاني و نظريـه‌هـاي مطرح در زمينة موضوع تخصصي پايان‌نامـه: انجام پایان‌نامه توسط دانشجویان در بطن فرایندی انجام می‌پذیرد که از چگونگی شکل گیری مسئله آغاز و با بررسی نظری و علمی آن تداوم می‌یابد. این امر برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی می‌بایست میدان واقعی دیالکتیک ارتباط آموخته‌های نظری دانشجویان با مسائل ملموس باشد؛ اما برخی مطالعات نشان می‌دهد که فرایند پایان‌نامه‌نویسی در دانشگاه‌های کشور دارای معایب و محدودیت‌هایی است (یمنی دوزی و دیگران، 1395). در این رابطه دکتر فتاحی بیان می‌دارند در مقايسـه بـا حـوزه‌هـاي علـوم كاربردي و مهندسي، مقاله‌هاي حوزه‌هاي علوم انسـاني و اجتمـاعي بـه ظرافـت‌هـا و مهارت‌هاي بيشتري براي ارائه جنبه‌هاي نظري و عملي نيـاز دارنـد. تأكيـد بـر مبـاني نظري و ارائه نظريه‌هاي مطرح و مرتبط با موضوع مورد پژوهش يكي از نكـاتي اسـت كه موجب غني شدن و استحكام مقالـه‌هـا در حـوزه‌هـاي علـوم انسـاني و اجتمـاعي مي‌شود (ص123-126).

هماهنگی بیشتر بین استادان راهنما و دانشجویان در استخراج و انتشار دانش پایان‌نامه‌ها: به عقیده دکتر فتاحی در بيشتر موارد، مقاله‌ها نام استادان راهنما و دانشجو را نشان می‌دهد، امـا شواهد زيادي نيز وجود دارد كه استادان راهنما يا از درج نام خود در مقاله بـي‌خبرنـد و يا مقاله مربوطه بدون بررسي و تأييد نهايي آنها به مجلـه ارسـال شـده اسـت. لازمه این امر نظارت بیشتر استادان راهنما و مشاوران بر فرآیند تدوین پایان‌نامه است. نظـارت بـر فراينـد انجـام پايـان‌نامـه به ويژه انتخاب موضوع‌هاي نو و ارزشمند، تلاش بـراي ارتقـاي كيفيـت پايـان‌نامـه وتدوين مقاله‌هاي كيفي ازجمله وظايف دانشجويان و استادان راهنماست و لازم است که استادان توجه بیشتری بر آن مبذول دارند  (ص 123-126).

تغییر در ساختار آثار مستخرج از پایان‌نامه‌ها و رعایت ویژگی‌های مقاله‌های علمی: از آنجایی که پایان‌نامه و مقاله دو اثر جداگانه‌ای هستند هر کدام بر اساس اصول و ساختار خود تدوین می‌گردند. بسیار مشاهده شده که دانشجویان در تبدیل دانش پایان‌نامه به مقاله‌ آن را با ساختار حاکم به پایان‌نامه‌ها ارائه می‌کنند در حالی که لازم در تدوین آنها ضوابط و شرایط حاکم بر مقاله‌ها اعمال گردد. به عنوان مثال، در تبدیل پایان‌نامه به مقاله لازم است مستقيما نظريه مـرتبط را بیان کنیم و پرداختن به مبانی نظری ضرورت چندانی ندارد (ص 123-126) و یا از نظر ساختاري نيـازي بـه آوردن «تعاريف مفهومی و عملياتي» نیست بلكه آنها را مي‌توان در خلال بخش‌هاي مقدماتي مقاله و به شـكل غيرمسـتقيم مطـرح نمود (ص 123-126). و یا در مورد روش پژوهش لازم نيست همه جزئيات و مراحل را بـه تفصـيل و با همان ساختار پایان‌نامه توضيح دهیم (ص 123-126).

سخن پایانی:

نگارش پایان‌نامه از جمله مواردی است که بیشتر دانشجویان در شیوه نگارش علمی آن با مسائلی روبه رو هستند، از انتخاب عنوان گرفته تا نگارش بخش‌های مختلف پایان‌نامه و اصلاحات تخصصی مربوط به آن و در نهایت تدوین و ارائه یک تحقیق خوب. با توجه به موارد ارائه شده توسط دکتر فتاحی، به نظر می رسد مهمترین نکته این است که جایگاه یک فرد در نقش دانشجوی ارشد و یا  دکتری دارای ارزش است. زمانی که دانشجو به نقش خود به عنوان دانشجو باور داشته باشد می‌پذیرد که پژوهش و تحقیق سختی‌های خود را دارد و لازم است برای یادگیری و آموزش در جهت رشد فردی و معنوی متحمل این مشکلات در زندگی تحصیلی باشد.

منابع و مآخذ:

اورئی، ن؛ ملکوتی، ن (1396). اندیشه‌ها و دغدغه‌های حرفه‌ای: مجموعه نوشته‌های کوتاه، سرمقاله‌ها و مصاحبه‌های دکتر رحمت‌الله فتاحی درباره مسائل حرفه‌ای در علم اطلاعات و دانش‌شناسی. تهران: اساطیر پارسی.

ابعاد حقوقی خرید و فروش پایان نامه (1395)، سایت خوان روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار: 22/8/1395، شماره خبر 3128502. دریافت در https://donya-e-eqtesad.com

بهی مهر، س؛ ریاحی‌نیا، ن؛ منصوریان، ی. (1393). شناسایی مشکلات پایان‌نامه‌نویسی از دیدگاه دانشجویان علم اطلاعات و دانش‌شناسی در دانشگاه‌های شهر تهران. تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی، 48(1)، 39-59.‎

یمنی دوزی سرخابی، م.؛ سهرابی، م.؛ گلدسته، ا.؛ ثمری، ع. (1395). تحلیلی بر وضعیت عوامل مؤثر بر تجارب پژوهشی (فرآیند پایان‌نامه نویسی) دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تغییرات آن در دانشگاه شهید بهشتی. مجله آموزش عالی ایران, 8(1), 1-18.‎

------------------------------------

[1] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

[2] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید