داخلی
»سخن هفته
لیزنا، دکتر محمد زره‌ساز، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی و رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران: جنگ پدیده شومی است اما این پدیده شوم گاهی به ملت‌ها و کشورها تحمیل میشود. آرزوی انسان‌های سلیم و صلح‌طلب زندگی در جهانی عاری از جنگ و خشونت و همراه با همزیستی خیرخواهانه است. با این حال، در طول تاریخ شاهد جنگ‌های ویرانگری بوده‌ایم که انسان‌های زیاده‌خواه و شرطلب بر بشریت تحمیل کرده‌اند و از این طریق خسارت‌های جبران‌ناپذیری را بر جوامع و ملت‌ها وارد نموده‌اند. کشور عزیزمان ایران بزرگ هم در طول تاریخ مصون از این جنگ‌ها نبوده است. ایران و ایرانی به دلیل فرهنگ والای خود هیچ‌گاه آغازگر جنگ و ویرانی بر کشور و ملتی دیگر نبوده است که این موضوع نشان‌دهنده روحیه صلح‌طلب و سازگار جامعه ایرانی است. در دهه‌های اخیر، شاهد جنگ تحمیلی هشت‌ساله عراق بر ایران بودیم که با وجود خسارت‌های زیاد مادی و معنوی، اما در نهایت با شکست متجاوزان و حفظ یکپارچگی سرزمین بزرگ ایران همراه شد. در روزهای اخیر نیز رژیم کودک‌کش اسرائیل با انجام حملاتی به ایران، متعرض خاک و جان ایرانیان شد که با پاسخ درخور نیروهای مسلح و هموطنان هشیار و وطن‌دوست مجبور به عقب‌نشینی گردید. در این دوازده روز که جنگ بر ایران تحمیل شد شاهد انواع عملیات و تهدیدها از جمله در محیط سایبری و مجازی بودیم که سبب مختل شدن برخی از سامانه‌ها و قطعی اینترنت گردید. با این حال و با وجود تعطیلی و دورکاری برخی از ادارات و سازمان‌ها شاهد بودیم که خدمات‌رسانی به مردم قطع نشد و الحمدلله در این زمینه مشکل حادی پدید نیامد. کتابخانه‌ها و آرشیوها نیز تحت تأثیر شرایط کشور در برخی از مناطق تعطیل و در برخی از مناطق دیگر که کمتر در معرض جنگ بودند با حداقل نیرو به ارائه خدمات به مردم مشغول بودند. با این حال تجارب این دوازده روز این سؤال را پدید می‌آورد که نقش کتابخانه‌ها و آرشیوها و متخصصان علوم اطلاعات در روزهای بحرانی جنگ چیست و این نهادها و افراد متخصص چگونه می‌توانند در کنار سایر نهادها و سازمان‌ها تأثیر مطلوب و بسزایی در جامعه داشته باشند؟
بررسی سابقه تاریخی نشان می‌دهد که در جنگ‌های کلاسیک سده‌های اخیر، کتابخانه‌ها و کتابداران به عنوان پشتیبان حضور پررنگی در عرصه جنگ‌ها داشته‌اند. برای نمونه، در طول جنگ‌های جهانی اول و دوم، انجمن کتابداری آمریکا بخشی را به عنوان بخش خدمات کتابداری در جنگ ایجاد کرد که فعالیت‌های زیادی را به ثبت رساند. والتر لوئیس براون رئیس وقت انجمن کتابداری آمریکا ضمن تأسیس این بخش موفق شد در بین سال‌های 1917 تا 1920، پنج میلیون دلار کمک‌های مادی برای تأسیس 36 کتابخانه اردوگاهی از اعضای کتابخانه‌های عمومی گردآوری کند. در نتیجه این اقدامات، 7 تا 10 میلیون منبع اطلاعاتی برای این کتابخانه‌ها تهیه شد که بعدها این منابع، مبنای تأسیس کتابخانه‌های ارتش و نیروهای مسلح گردید. همچنین یونیفرم‌های خاصی برای کتابداران شبیه به یونیفرم‌های نیروهای هلال احمر آمریکا توسط شرکت Best & Company در نیویورک طراحی شد که کتابداران را در مناطق جنگی از سایر نیروهای داوطلب متمایز می‌کرد. آمریکائی‌ها همچنین کتابخانه‌ای را در پاریس تأسیس کردند که این کتابخانه در حال حاضر نیز فعالیت دارد و یکی از رمان‌های پرخواننده با عنوان «کتابخانه پاریس» اثر جنت اسکسلین چارلز بر اساس ماجراهای واقعی رخ داده برای کتابداران این کتابخانه در زمان جنگ نوشته شده است.
در زمان جنگ تحمیلی هشت‌ساله ایران و عراق نیز شاهد فعالیت کتابخانه‌ها، آرشیوها و متخصصان علوم اطلاعات کشورمان بودیم. پس از جنگ نیز به منظور حفظ پیشینه و سابقه جنگ، چندین کتابخانه و آرشیو برای حفظ سوابق، تجارب و یادگارهای این جنگ تأسیس شد که امروزه نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهند. با این حال، باید اذعان کرد که امروزه شکل و ساختار جنگ‌ها تا حدود زیادی با جنگ‌های کلاسیک متفاوت شده است و ضرورت دارد تا نوع واکنش کتابخانه‌ها، آرشیوها و متخصصان علوم اطلاعات نیز متناسب با این نوع جنگ‌ها تغییراتی داشته باشد. در این مطلب قصد ندارم که به تفاوت جنگ‌های حال حاضر و جنگ‌های کلاسیک بپردازم و در ادامه صرفا به چند نکته کوتاه در رابطه با نقش کتابخانه‌ها، آرشیوها و متخصصان علوم اطلاعات در بحران جنگ‌های امروزی اشاره می‌کنم.
* باید اذعان کرد که در دوره جنگ اهمیت ویژگی دژنبشتی کتابخانه‌ها و آرشیوها افزایش پیدا می‌کند، یعنی این نهادها باید در این دوره‌های پرالتهاب حافظ میراث فکری و فرهنگی یک ملت باشند و مانع نابودی این گنجینه‌ها گردند. در این راستا ضرورت دارد تا تدابیر لازم برای حفاظت از این مجموعه‌ها اندیشیده شود. این میراث شامل میراث مجازی و دیجیتالی نیز میشود. تجربه جنگ اخیر نشان داد که باید تدابیر ویژه‌ای برای حفاظت منابع دیجیتالی و اینترنتی درنظر گرفته شود تا از آسیب‌های جنگ الکترونیک و سایبری در امان بمانند. در جنگ‌ها گاهی همانند آنچه در جنگ‌های جهانی اول و دوم در ژاپن و آلمان و یا آنچه در حال حاضر در غزه رخ می‌دهد، شاهد بوده‌ایم که ساختمان کتابخانه‌ها و آرشیوها نیز مصون نبوده و برای از بین بردن هویت فرهنگی و فکری یک ملت، این ساختمان‌ها و مجموعه‌ها نیز تخریب شده‌اند. در جنگ تحمیلی اخیر بر کشورمان نیز شاهد تخریب بخشی از کتابخانه وزارت خارجه بودیم. در این راستا نیاز است تا نهادهای بین‌المللی مانند یونسکو و ایفلا به وظایف بین‌المللی خود عمل کنند و هشدارهای لازم را به متجاوزان بدهند و آنها را مجازات کنند. هرچند که این سازمان‌ها اغلب سیاسی و جانبدارانه عمل کرده و امیدی به کنشگری آنها نیست! با وجود این، باید خودمان به فکر باشیم و تدابیر لازم برای حفاظت از این مجموعه‌ها را در نظر بگیریم.
* کتابخانه‌ها و آرشیوها در زمان جنگ باید نقش‌های جدیدی بپذیرند و خدمات متناسبی را ارائه دهند. یکی از نقش‌هایی که کتابخانه‌ها می‌توانند در این روزها داشته باشند، ایفای نقش یک پناهگاه فیزیکی و روحی و معنوی برای مردم است. کتابخانه‌ها اغلب دارای ساختمان‌های محکم و جذابی هستند و به دلیل حاکم بودن فضای فرهنگی بر این مجموعه‌ها می‌توانند پناهگاه خوبی برای مردم مضطرب و نگران در روزهای جنگ باشند. کتابداران می‌توانند با استفاده از منابع اطلاعاتی مرتبط و برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های متنوع و متناسب همانند برگزاری مجالس سخنرانی با حضور مشاوران روان‌شناس و سایر انواع متخصصان و چهره‌های تأثیرگذار، زمینه را برای افزایش تاب‌آوری جامعه فراهم کنند. متخصصان آرشیو نیز در این روزها فرصت مناسبی دارند تا اسناد و مدارک جنگ را که ممکن است برای کوتاه‌مدت در دسترس قرار بگیرد گردآوری و سازماندهی کرده و پایگاه جامع و مستندی را برای استفاده‌های بعدی محققان پدید آورند. طراحی خدمات جدید و متناسب دیگر از جمله کارهای تخصصی است که باید توسط نهادهای متولی کتابخانه‌ها و آرشیوها به ویژه کتابخانه‌های عمومی دنبال شود. این برنامه‌ریزی‌ها بهتر است در نتیجه فعالیت اتاق‌های فکر و همراه با حضور متخصصان مرتبط باشد که به شکل ویژه و فوری در روزهای بحرانی، عملیاتی شوند. همچنین باید از خلاقیت‌ها و نوآوری‌های محلی کتابداران، آرشیویست‌ها و سایر متخصصان علوم اطلاعات پشتیبانی شود و اقدامات خلاقانه برای استفاده دیگران اطلاع‌رسانی و تبیین گردد.
* از دیگر اقداماتی که در رزوهای سخت جنگ و روزهای پس از آن رونق می‌گیرد راه‌اندازی پویش‌ها و کمپین‌های مرتبط است که نقش مهمی در افزایش تاب‌آوری و همبستگی ملی دارند. متخصصان علوم اطلاعات نیز با بهره‌گیری از آموزه‌های خود به ویژه در حوزه سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای می‌توانند پدیدآورنده پویش‌های مرتبطی در سطح جامعه باشند. در روزهای جنگ، بازار شایعه، اخبار و اطلاعات دروغ و نادرست داغ است. اعتبارسنجی و ارائه اطلاعات و اخبار درست از طریق کتابخانه‌ها می‌تواند یکی از ابتکارات جالب در این زمینه باشد. در روزهای جنگ تحمیلی اسرائیل شاهد بودم که مدیریت هوشمند کتابخانه مرکزی دانشگاه خوارزمی کانالی را با عنوان «کتابخانه و اطلاعات در بحران» راه‌اندازی کرده است که با استقبال همکاران و دانشجویان دانشگاه همراه بود.
در پایان این نوشته کوتاه اظهار امیدواری می‌کنم که دیگر شاهد هیچ جنگ دیگری در کشور عزیزمان نباشیم. با این حال، ضرورت دارد که جامعه علم اطلاعات کشور آمادگی‌های لازم را در صورت تکرار چنین شرایطی به دست آورد. امیدوار هستم که نوشته ناقص بنده توسط همکاران و اندیشمندان محترم تکمیل شود و شاهد انتشار مبانی فکری و عملیاتی متناسبی برای ارائه خدمات اطلاعاتی در شرایط بحرانی جنگ برای متخصصان و نهادهای مربوطه باشیم.
زره ساز، محمد (1404). «کتابخانه‌ها، آرشیوها و متخصصان علوم اطلاعات در بحران جنگ». سخن هفته لیزنا، شماره ۷۵1، ۱۶ تیرماه ۱۴۰۴.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.