تاثیر استنادی وزنی فیلد چیست ‌و چه کاربردهایی دارد؟

دکتر جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و بنیانگذار موسسه ISC: تاثیر استنادی وزنی فیلد Field-Weighted Citation Impact (FWCI) که  من آن را «استناد معنادار» می پندارم، یک شاخص کتاب سنجی است که از آن برای اندازه گیری تاثیر استنادی یک اثر نسبت به آثار مشابه در همان حوزه، سال انتشار و نوع سند (مقاله/مقاله مروری/مقاله کنفرانسی) استفاده می شود.

 این شاخص تعداد استنادها را نرمال سازی می کند تا تفاوت ها در شیوه های استناد در رشته های مختلف مورد توجه قرار گیرد و‌ مقایسه ها منصفانه باشد. تاثیر استنادی وزنی فیلد، به عنوان نسبت استنادهای واقعی که یک مقاله دریافت می کند، به استنادهای مورد انتظار برای مقاله های مشابه در همان حوزه محاسبه می شود.

به زبان ساده تر، در این شاخص، هر مقاله نه با «تعداد خام استناد»، بلکه با «آنچه برای مقاله های مشابه (هم رشته، هم سال و هم نوع سند) انتظار می رود» مورد مقایسه قرار می گیرد.

فرمول شاخص تاثیر استنادی وزنی فیلد به این ترتیب است:

FWCI  = (استنادهای واقعی) / (استنادهای مورد انتظار برای نشریات مشابه)

— استنادهای واقعی: تعداد کل استنادهایی که یک نشریه دریافت کرده است.

— استنادهای مورد انتظار: میانگین تعداد استنادهای دریافت شده توسط مقاله ها از همان نوع (مثلا مقاله، مقاله مروری، مقاله کنفرانسی)، در همان حوزه و‌ منتشر شده در همان سال.

شرح و تفسیر:

FWCI = 1.0

یعنی، مقاله تعداد استنادهای مورد انتظار را برای رشته، سال و نوع خود دریافت کرده است.

FWCI > 1.0

یعنی، مقاله بیش از حد انتظار (تاثیر بالاتر از میانگین) مورد استناد قرار گرفته است. 

FWCI < 1.0

یعنی، به این مقاله کمتر از حد انتظار استناد شده است (تاثیر کمتر از حد متوسط)

مثال ها:

مثال ۱: تاثیر بالاتر از حد متوسط:

- یک مقاله زیست شناسی که در سال ۲۰۲۰ منتشر شده است، تا سال ۲۰۲۵، تعداد ۵۰ استناد دریافت کرده است.

- استنادهای مورد انتظار برای مقالات زیست شناسی مشابه از سال ۲۰۲۰، تعداد ۲۰ استناد است.

FWCI = 50 / 20 = 2.5

شرح و تفسیر: این مقاله 2.5 برابر تاثیر استنادی مقاله های مشابه دارد که نشان دهنده تاثیر بالای آن در فیلد خود است.

 مثال ۲: تاثیر متوسط

- یک مقاله فیزیک که در سال ۲۰۲۱ منتشر شده است، ۱۵ استناد دارد. 

- استنادهای مورد انتظار برای مقاله های فیزیک مشابه از سال ۲۰۲۱، تعداد ۱۵ استناد است.

FWCI = 15 / 15 = 1.0

 شرح و‌ تفسیر: تاثیر استنادی مقاله دقیقا مطابق با حوزه و سال انتشار است.

 مثال ۳: تاثیر کمتر از حد ‌متوسط

- یک مقاله کنفرانس علوم کامپیوتر از سال ۲۰۱۹، تعداد ۸ استناد دارد.

- تعداد استنادهای مورد انتظار برای مقالات مشابه در همان رشته و سال ۱۶ است.

FWCI = 8 / 16 = 0.5

 شرح و تفسیر: این مقاله نیمی از تاثیر استنادی مقاله های مشابه را دارد که نشان دهنده تاثیر کمتر از حد متوسط است.

 نکات مهم:

 ۱- شاخص تاثیر استنادی وزنی فیلد، در ابزارهایی مانند SCOPUS یا SciVal برای ارزیابی عملکرد پژوهشی استفاده می شود.

۲- این شاخص، تفاوت های رشته ای را مد نظر دارد و در سنجش و اندازه گیری منصفانه عمل می کند (به عنوان مثال، می دانیم که پزشکی معمولا میزان استناد بالاتری نسبت به ریاضیات دریافت می کند).

۳- این شاخص را می توان برای مقاله ها، پژوهشگران، موسسات یا نشریه ها به صورت جداگانه بکار برد.

۴- توجه داشته باشید که نوع سند حتما همسان سازی شود (مقاله های مروری معمولا استناد بیشتری می گیرند؛ اگر با مقاله ها مخلوط شوند، تصویر تحریف می شود.

۵- مقالات بدون استناد کاملا معتبر هستند (FWCI =0 ). حذف آن ها باعث سوگیری می شود.

۶- برای همپوشانی رشته ای، از وزن های پایگاه استفاده کنید؛ اگر نبود، «میانگین برابر» منطقی است.

این قسمت را بیشتر توضیح می دهم. در محاسبه FWCI، یک مقاله ممکن است در چند رده موضوعی قرار گیرد. در این حالت باید معلوم شود که سهم هر رده موضوعی در نرمال سازی استنادها چقدر است؟ منظور از «وزن های پایگاه» این است که بسته به پایگاه داده ای که برای محاسبه FWCI استفاده می شود، خود آن پایگاه یک روش برای وزن دهی به رده های موضوعی ارایه می کند. در SCOPUS (که متداول ترین منبع برای FWCI است و‌ توسط SciVal ارایه می شود)، اگر مقاله ای در چند رده دسته بندی شده باشد، وزن دهی بر اساس تعداد نشریه ها و توزیع واقعی مقاله ها در آن حوزه ها انجام می شود. لذا، وزن ها از خود اسکوپوس گرفته می شود. در Web of Science، برای شاخص های مشابه مثل: CNCI (Category Normalized Citation Impact)

در InCites، نیز مقاله های چند رشته ای با میانگین گیری وزنی بر اساس رده های WoS Subject Categories نرمال می شوند.

اگر پایگاه انتخابی، مانند یک پایگاه ملی مثل ISC، وزن مشخصی برای رده های موضوعی ندهد، آن وقت راهکار استاندارد آن است که برای هر رشته «وزن برابر» در نظر گرفته شود، یعنی استناد مورد نظر را در هر حوزه محاسبه کرده و سپس میانگین بگیرید.