دستکاری در ارجاعات و اجبار به استناد

به گزارش لیزنا، جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و بنیانگذار موسسه ISC در گفتگوی اختصاصی با خبرگزاری لیزنا گفت: در ۱۷ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۵ مهر ماه ۱۴۰۴)، ضمن مرور در پایگاه Retraction Watch Database  مقاله ای توجه من را به خود جلب کرد با این عنوان: «اختصاصی: دانشگاه عراقی دانشجویان را مجبور می کند برای فارغ التحصیلی به نشریات آن دانشگاه استناد کنند.» قبل از ورود به بحث‌ مقاله مورد نظر، لازم است بدانیم که در ادبیات اخلاق نشر این روش با اصطلاح «اجبار به استناد» یا به طور کلی تر «دستکاری استنادات» شناخته می شود.

وی ادامه داد: اجبار به استناد، به عمل غیر اخلاقی در فرایند داوری همتا گفته می شود که در آن، داور یا سردبیر نشریه، نویسنده/نویسندگان را ملزم می کند که بدون وجود ضرورت علمی، به مقالات خاصی ارجاع دهند تا مقاله آن ها برای چاپ‌پذیرفته شود. این استنادات اجباری معمولا شامل استناد به کارهای خود‌ داور یا سردبیر و یا استناد بیش از حد  به مقالات منتشر شده در همان نشریه است. 

مهراد تصریح کرد: هدف اصلی از این عمل غیر اخلاقی، افزایش غیر طبیعی و مصنوعی شاخص های علم سنجی نشریه، به ویژه ضریب تاثیر یا افزایش شاخص های فردی داور/سردبیر، مانند شاخص h است. در این  شرایط، می توان به وضوح بیان کرد که این عمل یک تخلف جدی اخلاقی در پژوهش و نشر محسوب می شود که سلامت محتوای علمی را به خطر می اندازد و اصالت مبانی علمی مقاله زیر سوال می رود. ما، در علم سنجی چنین کاری را «آلودگی علمی» می نامیم که در صورت اثبات، اولا مقاله از پایگاه‌های استنادی حذف می شود، و‌ دوما نشریه از ضریب تاثیر، یا به طور موقت و یا دایمی، محروم می گردد.

مورد دانشگاه فناوری عراق:

مهراد گفت: دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فناوری در بغداد برای اخذ مدرک تحصیلی خود، نه تنها باید تحقیقات خود را در مجلات نمایه شده منتشر کنند، بلکه طبق سندی که Retraction Watch  بدست آورده، ملزم به استناد به مقالات در نشریات خود دانشگاه نیز هستند. مدرکی که بدست این پایگاه رسیده است نشان می دهد که دانشگاه فناوری، استناد اجباری را به عنوان سیاست رسمی خود قرار داده است. این دانشگاه، (یکی از دانشگاه های برجسته عراق)، در دستوری که به شماره M.M.A/1192 در ۷ ژوییه  ۲۰۲۵، به تمام دانشکده های تحت پوشش خود ارسال کرده، چنین الزامی را برای فارغ التحصیلی دانشجویانش مقرر نموده است.

بنیانگذار موسسه ISC بیان کرد: بر اساس این سند، هر دانشجوی کارشناسی ارشد این دانشگاه مکلف است یک مقاله پژوهشی در مجله ای که در اسکوپوس و یا وب او ساینس نمایه می شود، یا دو‌ مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس هایی که در اسکوپوس نمایه سازی می گردد ، منتشر کند. از آن طرف، دانشجویان دکترا نیز باید یک یا چند اثر در مجلات نمایه شده و همچنین یک مقاله در یکی از شش عنوان نشریه دانشگاه یا یک «مجله همکار» منتشر کنند.  حالا، برای این که این مقالات توسط دانشگاه تایید شود، دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا باید به سه مقاله تحقیقاتی منتشر شده در مجلات این دانشگاه استناد کنند.

وی افزود: طبق پایگاه Retraction Watch تا کنون یکی از نشریات آن، یعنی مجله معماری و برنامه ریزی عراق، در اسکوپوس نمایه شده است. خوله صلاح خشان، معاون رییس دانشگاه در امور علمی که این سند را امضا کرده است به درخواست ها برای اظهار نظر پاسخی نداده، دانشگاه نیز همینطور.

 استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز بیان داشت: جان ایوانیدیس، متخصص علم سنجی در دانشگاه استنفورد، الزام استناد را «ایده ای وحشتناک» می داند که با هدف افزایش رتبه مجلات دانشگاه انجام می شود. ایوانیدیس به پایگاه Retraction Watch گفته است: «من هیچ توجیه علمی نمی بینم. اگر این مجلات در پایگاه های داده ای که ضریب تاثیر یا معیارهای مرتبط را تولید می کنند، مانند اسکوپوس و وب او ساینس،  این به تنهایی دلیل خوبی برای حذف آن ها می باشد.»

مهراد در پایان این گفتگو به نکته دیگری پرداخت و‌ گفت: پایگاه Retraction Watch در اوایل همین ماه (اکتبر)، با حیدر عابد ضهاد، معاون وزیر تحقیقات علمی عراق مکاتبه کرده و در آن آورده است که او شش مقاله خود را با نشانه هایی از کارخانجات تولید مقاله (مقاله جعلی) از دست داده است. ضهاد، که همچنین استاد و معاون امور علمی و مطالعات آموزش عالی در دانشگاه فناوری است، در مصاحبه ای هر گونه تخلف علمی را رد کرده و بر تعهد وزارتخانه خود به صداقت در پژوهش تاکید کرده است. او‌ به این درخواست مبنی بر الزامات استناد در دانشگاه فناوری پاسخی نداده است.