مهم‌ترین فناوری آینده خِرَد انسانی توام با اخلاق است

به گزارش لیزنا، سخنرانی دکتر محمد حسن زاده رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در افتتاحیه کنفرانس و نمایشگاه فناوری های آینده (ایفتکس) را در ادامه می‌خوانید:

با نام و یاد خداوند

با سلام و درود خدمت حضار محترم و قدردانی از مجریان و همکاران گرامی دوست دارم یادآوری کنم که ما در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که آینده دیگر یک مفهوم دوردست نیست؛ بلکه به‌تدریج وارد خانه‌ها، شهرها، دانشگاه‌ها و حتی بدن ما شده است.

برای نخستین بار در تاریخ بشر، چندین فناوری تحول‌آفرین به‌طور هم‌زمان در حال پیشرفت‌اند که عبارتند از: هوش مصنوعی، زیست‌فناوری، انرژی‌های پاک، شهرهای هوشمند، جهان‌های مجازی، و فناوری‌های فضایی. این فناوری‌ها جدا از هم نیستند؛ بلکه در حال هم‌گرا شدن هستند و شیوه‌ی زندگی، حکمرانی، یادگیری و حتی بقای ما را دگرگون می‌کنند.

در این فرصت می‌خواهم با شما عزیزان درباره تحولات شگرف در زمینه فناوری های آینده گفتگو کنم؛ باید ذکر کنم که همگی در حال طراحی و ساختن آن هستیم.

هوشمندی به‌مثابه زیرساخت (هوش مصنوعی و رایانش)
با توجه به اهمیت فناوری با هوش مصنوعی آغاز می کنم. هوش مصنوعی دیگر صرفاً یک نرم‌افزار نیست؛ بلکه در حال تبدیل شدن به زیرساختی حیاتی، مشابه برق یا اینترنت است. در سطوح مختلف هوش مصنوعی عمومی با هدف استدلال و یادگیری در حوزه‌های مختلف؛ هوش مصنوعی لبه‌ای که مستقیماً روی دستگاه‌ها اجرا می‌شود؛ رایانش نورومورفیک الهام‌گرفته از مغز انسان؛ و رایانش کوانتومی برای حل مسائلی فراتر از توان رایانه‌های کلاسیک تاثیرگذاری بالایی یافته است.
ترکیب این فناوری‌ها یک پیام روشن دارد: خودِ فرایند تصمیم‌گیری در حال هوشمند شدن است. به مدد فناوری هوش مصنوعی شهرها پیش از بروز ترافیک آن را پیش‌بینی می‌کنند، بیمارستان‌ها پیش از ظهور علائم بیماری هشدار می‌دهند، و دولت‌ها سیاست‌ها را پیش از اجرا شبیه‌سازی می‌کنند.

با وجود پتانسیل ها در کشور، اکنون پرسش اصلی دیگر این نیست که «آیا می‌توانیم هوش مصنوعی بسازیم؟» بلکه این است که «چگونه می‌توانیم آن را خردمندانه حکمرانی کنیم؟»

انسان گونگی فناوری و فناوری گونگی انسان

ماشین‌ها و فناوری امروزه به ویژگی های انسانی آراسته شده و خودمختاری بیشتری یافته اند. از سوی دیگر انسان ها به فناوری مجهز شده و فناوری گونه شده اند. زیست‌فناوری به انسان این امکان را داده است که زندگی را ویرایش، طراحی و حتی گسترش دهد. ویرایش ژن برای درمان بیماری‌های ژنتیکی؛ پزشکی شخصی‌سازی‌شده مبتنی بر DNA و سبک زندگی، زیست‌شناسی و روان شناسی مصنوعی برای تولید مواد، غذا و انرژی و روان درمانی مبتنی بر هوش مصنوعی؛ و رابط‌های مغز–رایانه برای اتصال مستقیم ذهن و ماشین به امری معمول تبدیل شده است.
این تحولات شگفت‌انگیزند، اما هم‌زمان پرسش‌های اخلاقی عمیقی ایجاد می‌کنند. جهان در حال حرکت از «درمان بیماری» به سوی «پیشگیری از بیماری»و حتی «ارتقای توانمندی‌های انسانی» است. آینده سلامت، صرفاً بیمارستان نیست؛ بلکه داده، پیشگیری و طراحی انسان‌محور است.

فناوری در خدمت زندگی
هیچ تصویری از آینده بدون توجه به زمین کامل نیست. فناوری‌های آینده پاسخی به یک واقعیت ساده‌اند روی سیاره‌ای مرده، پیشرفت فناوری معنا ندارد. برخی فناوری‌های کلیدی عبارت‌اند از انرژی همجوشی؛ پاک، ایمن و تقریباً نامحدود، هیدروژن سبز برای صنعت و حمل‌ونقل؛ فناوری‌های جذب و ذخیره کربن؛ و شبکه‌های هوشمند انرژی مبتنی بر هوش مصنوعی. با فناوری های نوین، پایداری دیگر مانع توسعه نیست؛ بلکه به موتور نوآوری تبدیل شده است. اقتصادهای پیشرو آینده، اقتصادهایی پاک‌تر، هوشمندتر و تاب‌آورتر خواهند بود.

شهرها به‌عنوان سیستم‌های زنده

امروزه بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند؛ پس آینده، در شهرها رقم می‌خورد. فناوری‌های کلیدی شهر هوشمند شتابان در حال توسعه اند. وسایل نقلیه خودران، تحرک هوایی شهری (پهپادها و تاکسی‌های پرنده)، زیرساخت‌های مبتنی بر اینترنت اشیا، و دوقلوهای دیجیتال شهری برای برنامه‌ریزی و مدیریت بحران پیشرفت قابل ملاحظه ای یافته اند.
در شهرهای هوشمند، داده، زبان جدید شهر است، حکمرانی پیش‌نگر می‌شود، و شهروندان از مصرف‌کننده خدمات به هم‌آفرین آینده تبدیل می‌شوند. شهر هوشمند یعنی فناوری در خدمت کیفیت زندگی انسان. افتخار داریم که امسال هشتمین کنفرانس شهر هوشمند و مجازی را برگزار کردیم.

جهان‌های مجازی و اعتماد دیجیتال

ما وارد عصر واقعیت‌های موازی دیجیتال شده‌ایم. متاورس برای کار، آموزش و فرهنگ توسعه یافته است و زمان حرکت به سمت متاورسیتی فرا رسیده است. واقعیت های گسترده (AR، VR، MR)، وب۳ و بلاکچین برای هویت و حکمرانی غیرمتمرکز رواج یافته اند. این فناوری‌ها تعریف ما از یادگیری، همکاری، و اعتماد دیجیتال را دگرگون می‌کنند. اینترنت آینده فقط منحصر به اطلاعات نیست؛ بلکه درباره تجربه، مالکیت و هویت است. لازم است نگاهی جامع و خردمندانه به آن داشته باشیم.
در نتیجه توسعه ارتباطات از راه دور، فضا برای انسان امروز، مفری برای فرار از زمین نیست؛ بلکه آزمایشگاهی برای بقا، همکاری و نوآوری است. امنیت آینده امنیتی تک بعدی نیست؛ بلکه دیجیتال، زیرساختی و حتی شناختی است.
همکاران گرامی، ما معتقدیم که آینده را فناوری به‌تنهایی نمی‌سازد؛ بلکه انتخاب‌های انسانی آن را شکل می‌دهند. ما باید از طریق رخدادهایی مانند نمایشگاه و کنفرانس ها به این پرسش ها پاسخ دهیم که،
• چگونه فناوری های آینده مانند هوش مصنوعی در خدمت انسان خواهد بود؟
• چگونه زیست‌فناوری درمان‌گر خواهد بود نه تبعیض‌آفرین؟
• چگونه شهرهای هوشمند توانمندساز خواهند بود نه مخرب نوآوری؟
• چگونه جهان‌های دیجیتال ما را به زیست سعادتمندانه نزدیک‌تر خواهد کرد؟

به نظر من، مهم‌ترین فناوری آینده، نه هوش مصنوعی است و نه رایانش کوانتومی. بلکه خِرَد انسانی توام با اخلاق است.
اگر بتوانیم فناوری را با اخلاق، نوآوری را با شمول، و هوشمندی را با مسئولیت پیوند دهیم، آینده چیزی نخواهد بود که بر ما اتفاق بیفتد؛ بلکه آینده‌ای خواهد بود که با هم آگاهانه می‌سازیم.

دولت به عنوان موجودیت اثر گذار باید با برعهده گرفتن نقش های تنظیم گری، ارتباط گستری بین المللی، و پشتیبانی از بخش خصوصی در توسعه و کاربست فناوری های آینده نقش آفرینی کند. کارهایی که دولت باید برای آینده انجام دهد طیفی از اقدامات را در بر می گیرد.
۱. حکمرانی هوشمند و آینده‌نگر
دولت ها باید از حکمرانی سنتی عبور کنند و به حکمرانی پیش‌نگر برسند. پشتیبانی ‌و بهره برداری از  ساختارهای آینده‌پژوهی و فناوری‌های نوظهور؛ استفاده از داده، هوش مصنوعی و شبیه‌سازی در سیاست‌گذاری؛ تنظیم‌گری پویا به‌جای قوانین ایستا؛ تدوین «چارچوب مناسب برای فناوری‌های آینده» با افق بلندمدت از جمله مقدمات این تحول است.

۲. سرمایه‌گذاری راهبردی در فناوری‌های کلیدی
دولت ها باید سرمایه‌گذار هوشمند باشند، نه صرفاً توزیع‌کننده بودجه. تمرکز ویژه بر هوش مصنوعی و رایانش کوانتومی، زیست‌فناوری و سلامت دیجیتال، انرژی‌های پاک و هیدروژن سبز، شهرهای هوشمند و زیرساخت داده، امنیت سایبری و فناوری‌های فضایی می تواند فضا را برای توسعه سرمایه گذاری فراهم کند.
ابزارهای مختلفی برای این کار وجود دارد که برخی از ساختارهای شناخته شده عبارتند از:
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر دولتی–خصوصی
• خرید تضمینی فناوری‌های راهبردی
• حمایت هدفمند از پروژه‌های «پرریسک اما اثرگذار»
تقویت جدی و هدفمند این ساختارها می تواند کمک کننده موثر باشد.
۳. توسعه زیرساخت‌های داده و دیجیتال
آینده بدون داده ممکن نیست. ایجاد زیرساخت ملی داده؛ استانداردسازی داده‌های شهری، سلامت، انرژی و آموزش؛ راه‌اندازی دوقلوهای دیجیتال برای شهرها و صنایع؛ و تضمین حاکمیت داده و حریم خصوصی شهروندان باید به صورت عمیق مورد توجه قرار گیرد.

۴. اصلاح نظام آموزش و مهارت

دولت ها باید آموزش را با آینده هم‌راستا کنند. بازطراحی برنامه‌های درسی با تمرکز بر: تفکر سیستمی، سواد داده و هوش مصنوعی، اخلاق فناوری؛ توسعه آموزش‌های میان‌رشته‌ای؛ و حمایت از یادگیری مادام‌العمر و بازآموزی نیروی کار بیش از پیش ضروری است.

۵. پیوند دانشگاه، صنعت و جامعه
دانش بدون کاربرد، مزیت رقابتی نمی‌سازد.تقویت دفاتر انتقال فناوری و کارگزاری دانش، حمایت از پارک‌های علم و فناوری و شتاب‌دهنده‌ها، تبدیل دانشگاه‌ها به مراکز حل مسئله ملی، و تشویق پروژه‌های مشترک دولت–دانشگاه–صنعت امر اجتناب ناپذیر هستند.

۶. سیاست‌گذاری اخلاقی و انسانی فناوری
فناوری بدون اخلاق، خطر است. تدوین چارچوب ملی اخلاق هوش مصنوعی، چارچوب‌های شفاف برای داده‌های سلامت، ویرایش ژن، و نظارت دیجیتال؛ و تضمین عدالت، شمول و عدم تبعیض فناورانه ضروری است.

۷. تحول دیجیتال و تاب‌آوری اقلیمی
دولتها باید آینده را با اصول پایدار و سازنده بسازند، نه پرهزینه‌تر. در این زمینه ارتقای سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک و شبکه‌های هوشمند، حمایت از فناوری‌های کاهش و جذب کربن، هوشمندسازی مصرف آب، انرژی و حمل‌ونقل، و پیوند سیاست اقلیمی با نوآوری و اشتغال لازم است.

۸. توسعه شهرهای هوشمند انسان‌محور

شهر هوشمند فقط فناوری نیست؛ کیفیت زندگی است. اجرای پایلوت‌های شهر هوشمند در شهرهای منتخب، استفاده از هوش مصنوعی در رفع چالش هایی مانند ترافیک، آلودگی، خدمات شهری؛ مشارکت شهروندان در طراحی خدمات دیجیتال، و شفافیت و پاسخ‌گویی در مدیریت شهری باید در دستور کار قرار گیرد.

۹. تقویت امنیت آینده
امنیت آینده امنیتی چندلایه است. آمادگی برای عصر تحولات شتابان در امنیت سایبری، حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی دیجیتال، مقابله با تهدیدات شناختی و اطلاعات نادرست، و همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی در امنیت فناوری اجزای جدانشدنی آن به شمار می روند.

۱۰. دیپلماسی فناوری و همکاری بین‌المللی

با تحولات در فناوری های آینده، آینده ای جهانی است. مشارکت فعال در پروژه‌های بین‌المللی فناوری، دیپلماسی علمی و فناورانه، جذب نخبگان و همکاری با ایرانیان خارج از کشور، و استفاده از فناوری به‌عنوان ابزار قدرت نرم نیازمند جایگاهی مناسب در حکمرانی آینده گراست.

کشور ما از نظر استعداد و محتوای علمی و ساختار دانشگاهی در زمره پیشگامان است و سرمایه گذاری آحاد ایرانیان در تحصیل فرزندان به عنوان سرمایه گذاری نهفته همیشه در جریان بوده و بیشتر اختراعات دنیای باستان و قدیم ریشه در ایران زمین داشته است. و تداوم آن نیازمند حکمرانی از نوع جدید و متناسب با نیازمندی های در حال تغییر است. به عنوان جمع‌بندی باید عنوان کنم که حکمرانی آینده‌نگر حکمرانی است که تنظیم‌گر هوشمند باشد، نه مانع نوآوری؛ سرمایه‌گذار راهبردی باشد، نه هزینه‌کننده منفعل؛ و توانمندساز جامعه باشد، نه فقط ارائه‌دهنده خدمات.

امیدوارم به پشتیبانی همگان، کشور ما به مشارکت فعال خود در زیست بوم جهانی فناوری های آینده ادامه دهد. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با هدف کمک به توسعه فناوری های آینده پشتیبان معنوی این رخداد بوده و برای همه عزیزان آرزوی بهترین‌ها را دارم.

سپاسگزارم.