شعر فارسی در روزگار نظامی گنجوی، دوران بالندگی و درخشش را تجربه می‌‎کند

به گزارش لیزنا، نشست تخصصی «پنج گنج نظامی» به مناسبت سالروز بزرگداشت حکیم نظامی گنجوی با حضور حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبر سبزیان، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی؛ فرزاد قائمی، استاد و عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد و غلامعباس ساعی مهدی آباد، دبیر محفل ادبی کتابخانه عمومی رضوی شهرستان مشهد به میزبانی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان خراسان رضوی برگزار شد.

در ابتدا حجت الاسلام و المسلمین علی‌اکبر سبزیان، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی با اشاره به برگزاری سلسله نشستهای تخصصی «پنج گنج نظامی»، گفت: باعث افتخار است که امروز و همزمان با بزرگداشت شهدا، میزبان برنامه‌ای فاخر و ادبی با محوریت شاعر بلند آوازه ایرانی، حکیم نظامی گنجوی در مشهد هستیم.

وی ابراز کرد: نظامی گنجوی شاعر قرن ششم هجری است که اهتمام جدی در حفظ آئین ایرانی، ارادت ویژه‌ای به پیامبر اکرم(ص) و علاقه وافری به ایران زمین داشت. در ایامی که نسل جدید و عموم مردم نیاز به شناخت و معرفی الگوها و اسطوره‌ها و تأسی جستن از آنان را دارند، معرفی شخصیتهایی همچون نظامی گنجوی می‌تواند تاثیر به سزایی در احیای هویت ایران داشته باشد.

مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی از نظامی پس از فردوسی به عنوان شاعری ارادتمند به ایران و زبان پارسی نام برد و افزود: به جرات می‌توان گفت که پس از فردوسی، نظامی گنجوی سردمدار حفظ زبان و ادبیات فارسی است. حکیم نظامی همواره از ایران می‌گوید و در مثنوی هفت پیکر نیز به آن اشاره می‌کند. در اشعار او که عمدتا عاشقانه، صریح، شفاف است همواره از ایران یاد شده و از آن به عنوان «دل عالم» یاد می‌کند.

وی در پایان به خوانش ابیاتی از هفت پیکر نظامی گنجوی پرداخت:

همه عالم تن است و ایران، دل
نیست گوینده زین قیاس خجل
چون که ایران دل زمین باشد
دل ز تن به بود یقین باشد

در ادامه غلامعباس ساعی مهدی آبادی، دبیر محفل ادبی پرنیان پارسی کتابخانه عمومی رضوی شهرستان مشهد گفت: حکیم نظامی گنجوی یکی از قله‌های سر به فلک کشیده شعر و ادبیات فارسی است. در قرن ششم هجری در شهر گنجه و در دوران حکومت شروانشاهان زندگی می‌کرد. اطلاعات ما در خصوص نظامی گنجوی تا حدود 35سالگی او بسیار ناچیز است و آنچه که از او به ما رسیده با توجه به آثار او بدست آمده است.

وی افزود: نظامی خالق 5 اثر بسیار فاخر با عنوان «پنج گنج» است که به ترتیب مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه نام دارند.

ساعی با اشاره به کتاب مخزن الاسرار ابراز کرد: این کتاب زمانی به پایان رسید که نظامی تنها 37 سال داشت. شگفتی در این است که در آغاز راه مخزن الاسرار را می‌سراید و در ادامه به منظومه‌های عاشقانه و غنایی روی می‌آورد. به صورت طبیعی انسانها در عنفوان جوانی به داستانهای عاشقانه می‌پردازند و در دوران کهنسالی به حکمت، اخلاق و عرفان روی می‌آورد اما در نظامی این مسئله شکل متفاوتی پیدا کرده است.

وی با بیان اینکه مخزن الاسرار کتابی حکمی، اخلاقی و عرفانی است که با تحمیدیه‌ای بسیار بلند آغاز می‌شود، تصریح کرد: در سنت شاعران و سخنوران زبان فارسی همواره حدیث «هر کاری که با نام خدا آغاز نشود، نیمه تمام و ابتر است» سرلوحه قرار گرفته است و به همین اعتبار بیشتر آثار ادبی ما در حوزه منظوم و منثور با حمد و ستایش خداوند آغاز شده است. این کتاب نیز با حمد و ستایش خدا به شکلی بسیار باشکوه آغاز می‌شود، به نعته پیامبر(ص) می‌رسد، در ادامه معراج پیامبر(ص) را از نظر می‌گذارنیم و در نهایت به نعته اول، دوم، سوم و چهارم پیامبر(ص) می‌پردازد که در نوع خود در ادب فارسی بی‌نظیر است.

دبیر محفل ادبی پرنیان پارسی کتابخانه عمومی رضوی شهرستان مشهد اظهار کرد: مخزن الاسرار در شیوه تحقیق رقم خورد و تالیه حدیقه سنایی است. پس از بحث تحمیدیه نظامی به مدح سلطان روزگار خود، بهرام شاه پسر داوود و پس از آن به فضیلت سخن می‌پردازد؛ سخن منظوم را به منثور برتری می‌بخشد و سپس وارد مباحث عرفانی می‌شود. همچنین به مسائلی همچون عشق و بزمهای عاشقانه می‌پردازد و پس از آن است که به جان مایه مخزن الاسرار می‌رسیم.

وی افزود: در واقع مخزن الاسرار مجموعه از مقالات شامل آفرینش آدم، عدل و نگهداری انصاف، حوادث عالم، رعایت از رعیت، وصف پیری، اعتبار موجودات، مزیت آدمی بر حیوانات، بیان آفرینش، ترک معونات دنیوی، نمودار آخرالزمان، بی وفایی دنیا، وداع منزل خاک، نکوهش جهان، نکوهش غفلت، نکوهش رشک بران، چابک روی، پرستش، نکوهش دورویان، استقبال آخرت و وقاحت ابنای عصر است. این کتاب 2400 بیت دارد اما سیطره جهان‌گیری داشته است. بسیاری تلاش کردند اثری همچون مخزن الاسرار خلق کنند که موفق نشدند.

غلامعباس ساعی از جامی در عصر کهن و بسیاری از اساتید زبان و ادب فارسی به عنوان مفسران کتاب مخزن الاسرار یاد کرد و گفت: جامی می‌گوید «در آن جهان دامن نظامی را می‌گیرم و از او خواستار توضیح بسیاری از ابیات می‌شوم».

وی به خوانش بخشی از مقاله «رعایت از رعیت» با محوریت داستان پیرزن و سلطان سنجر از «مخزن الاسرار» نظامی گنجوی پرداخت.

در پایان فرزاد قائمی، استاد و عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد به خوانش ابیاتی از  منظومه «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی با مطلع «خداوندا در توفیق بگشای» پرداخت و گفت: نظامی گنجوی در شمار شاعران قرن پنجم و ششم هجری است که پس از شاعرانی همچون فردوسی، مولانا و خیام قطعا از بلند آوازه‌ترین شاعران شعر فارسی است که اشعارش به تمامی زبانهای دنیا ترجمه شده و امروز شاهد نزاع بر سر مالکیت او هستیم.

وی تصریح کرد: شعر نظامی را باید در پیکره شعر قرن ششم پارسی بشناسیم. فردی که اهل گنجه است و متعلق به یکی از مکاتب درخشان شعر فارسی، مکتب آذربایجان است. مکتبی که در قرن ششم به اوج خود رسید و نظامی و خاقانی نمایندگان شاخص این دوره هستند. شعر فارسی در دوران نظامی، دوران بالندگی و درخشش را تجربه می‌کند. از طرفی قلمرو زبان فارسی همراه با قلمرو حکومت غزنوی از هند تا آسیای صغیر رشد می‌کند و تجربه‌های تازه‌ای در شعر همچون ظهور مکاتب عراق عجم، هند، سلجوقی و اذربایجان را  لمس می‌کند.

قائمی افزود: نظامی تحت تاثیر تحولات شعری خود شاعری را در دو حوزه مثنوی سرایی و غزل و قصیده در پیش می‌گیرد و نتیجه آن خلق 6 کتاب شامل یک دیوان فارسی و پنج مثنوی با عنوان «خمسه» است. او در نخستین مثنوی تحت تاثیر شهرت حدیقه سنائی، «مخزن الاسرار» را می‌سراید. اما مخزن الاسرار به عقیده برخی از مفسران توفیق مناسبی در مکتب آذربایجان پیدا نمی‌کند اگر چه که در جغرافیای تاریخی شعر فارسی جزء شاهکارها محسوب می‎شود. نظامی در مخزن الاسرار به نسبت سنائی که رویه عرفانی دارد با توجه به مکتب فکری خود بیشتر رویکرد اجتماعی و انتقادی را در پیش گرفته است و از این حیث این کتاب بیش از اینکه یک مثنوی اندرزی و صوفیانه باشد یک مثنوی تعلیمی، انتقادی و اجتماعی است.

وی با اشاره به تحولات زندگی شخصی نظامی به ویژه پس از مرگ همسرش آفاق، ابراز کرد: نظامی پس از این اتفاق به سمت مثنوی تغزلی پیش می‌رود و تحت تألماتی که دریافت می‌کند مثنوی «خسرو و شیرین» را خلق می کند. بسیاری از پژوهشگران معتقد هستند تصویر شیرین بازتاب ذهنی نظامی از همسرش، آفاق است. داستان «خسرو و شیرین» به دوران ساسانی باز می‌گردد که فردوسی آن را به نظم کشیده و نظامی به عنوان یکی از مقلدان فردوسی، سعی می‌کند داستان را در زمینه بسط جزئیات و گسترش زمینه غنایی و تغزلی ارتقاء ببخشد که در این کار بسیار موفق عمل کرده است.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد افزود: نظامی این زمینه را در «لیلی و مجنون» نیز ادامه می‌دهد با این تفاوت که این داستان در ادبیات عربی و در زمان صدر اسلام اتفاق می‌افتد. در واقع جغرافیای «لیلی و مجنون» نه جغرافیای حجاز که جغرافیای گنجه است که نسبت به «خسرو و شیرین» زمینه های درونی بسیار عمیق تری دارد. رقابت شاعرانه نظامی با فردوسی در آثار دیگر او ادامه دارد و به عقیده هگل، فیلسوف معروف غربی نخست فردوسی و سپس نظامی به عنوان دو حماسه سرای برتر زبان فارسی هستند.

نظامی در مثنویهای بعدی تاثیرپذیری از داستانهای ایران باستان را ادامه می‌دهد و به سراغ بهرام پنجم، بهرام گور می‌رود. مثنوی پسین نظامی با عنوان «هفت پیکر» یا «بهرام نامه» یکی از شاهکارهای نظامی از حیث پیچیدگی ساختار ادبیات است. این مثنوی به شیوه داستانهای موزائیکی و داستان در داستان خلق شده است که در ادبیات هند باستان، پهلوی و دوره اسلامی به فارسی و عربی رواج داشته است. زمینه داستان عاشقانه است، بهرام در قبال هفت گنبد و تصاویری که در آنجا می‌بیند، هفت راه عاشقانه را طی می‌کند و اتفاقات تازه‌ای را تجربه می‌کند.

فرزاد قائمی با اشاره به آخرین مثنوی نظامی، اظهار کرد: نظامی با رویکرد اولین مثنوی خود، مخزن الاسرار که تلفیقی از حکمت و داستان است، به سراغ داستان اسکندر می‌رود. اسکندری در شاهنامه فردوسی می‌بینیم، اسکندری دروغین است که بر اساس داستان عاشقانه رومی شکل گرفته و در دوران نهضت تجربه در دارالترجمه بغداد به عربی ترجمه می‌شود و سده چهارم به دست فردوسی می‌رسد و او این شخصیت دروغین را وارد شاهنامه می‌کند. اسکندر دروغین فردوسی، شاهزاده ایرانی است که شخصیتی بسیار خردمند دارد و در شمار پادشاهان کیانی محسوب می‌شود.

وی اسکندر نامه نظامی را تأسی گرفته از این شخصیت دروغین دانست و گفت: اسکندرنامه دو جلد با نامهای «شرف‌نامه» و «اقبال‌نامه» دارد. «شرف‌نامه» شامل سفرهای بری و بحری اسکندر و جهان‌گشایی او است و در «اقبال‌نامه» همراهی او با خضر، رفتن به ظلمات و رسیدن به مقامات معنوی را می‌بینیم. به نوعی تصویری از یک مدینه فاضله، پادشاهی مطلوب و حاکمی حکیم در اسکندرنامه می‌بینیم که زمینه‌های سیاسی، انتقادی، حکمی و اجتماعی بسیار قوی دارد.

این استاد دانشگاه گفت: نخستین شاعری که از این مجموعه سرایی تقلید می‌کند امیرخسرو دهلوی در هند است. امیرخسرو دهلوی شش مثنوی را تحت تاثیر نظامی خلق می‌کند. این سنت در هند و ایران گسترش پیدا می‌کند و بیش از 200 شاعر در هند و ایران مثنویهایی با عنوان «خمسه» خلق می‌کنند که از ساختار «پنج گنج» نظامی تقلید کرده‌اند.

وی گفت: اگر چه نظامی در کنار خاقانی از سردمداران مکتب آذربایجان هستند اما می‌توان نظامی را برترین شاعر قرن ششم هجری است. نظامی بر خلاف تبلیغات امروزی بسیار عرق و تعصب نسب به زبان پارسی داشته است. نظامی در دیباچه لیلی و مجنون عنوان می کند که شروانشاه از او می‌خواهد این داستان را به زبان آذری بسراید و در ازای آن هم وزن پسرش محمد به او طلا بدهد، نظامی این پیشنهاد را رد کرده و همواره به این مسئله افتخار می‌کند و می‌گوید«ترکی صفت وفای من نیست/ ترکانه سخن سزای من نیست».

فرزاد قائمی با اشاره به تحریفات کشورهای همسایه در خصوص مالیکت نظامی گنجوی، افزود: تلاش آنان در این حد بوده است که با استناد به دیوانی ترکی آن را به نظامی گنجوی نسبت داده اند در حالیکه این دیوان متعلق به فردی به نام نظامی قونوی است که جز شاعران متاخر است و در سال 1381 توسط انتشارات نوین در ایران نیز به چاپ رسیده است.  

در پایان این نشست حنانه ذاکری، عضو کتابخانه عمومی مشارکتی سراج شهرستان مشهد به خوانش ابیاتی از نظامی گنجوی پرداخت.

همچنین در طول برنامه حلیمه پیری، کارشناس ارشد نقاشی به خلق اثری با محوریت منظومه «لیلی و مجنون» پرداخت.

گفتنی است، این نشست بصورت همزمان و زنده از طریق اسکای روم وپایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور پخش شد.