آموزش،تغییر نگرش،و تعریف نقش‌های جدید برای کتابداران محور اساسی تحول دیجیتال است

به گزارش لیزنا، در ابتدا دکتر رسول جعفریان، رئیس کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران پس از خوش‌آمدگویی به حضار و ابراز خرسندی از برگزاری گردهمایی، از وضعیت آرشیو اسناد و منابع قدیمی دانشگاه‌ها، روند فهرست‌نویسی، توسعه خدمات دیجیتال و چالش‌های موجود در نظام کتابخانه‌ای کشور گزارشی ارائه کرد.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با اشاره به انتقال بخشی از اسناد قدیمی دانشگاه‌های اصفهان و قم گفت که این اسناد، شامل مدارک استادان پیشکسوت و دوره‌های دهه ۴۰، اهمیت زیادی دارند، اما بسیاری از دانشگاه‌ها هنوز سیاست یکپارچه‌ای برای آرشیو اسناد ندارند.

وی با اشاره به گنجینه بزرگ کتابخانه افزود: کتابخانه دارای ۷ هزار عنوان چاپ سنگی در ۱۱ هزار نسخه و مجموعه ارزشمندی از نشریات و نسخه‌های خطی است؛ بیش از ۴۰ هزار کتابچه و نسخه خطی فهرست‌برداری شده و بخشی از آنها نیز منتشر شده‌اند. سال گذشته ۴ هزار کتاب و ۳۵۰۰ نسخه خطی فهرست شد، اما نبود هماهنگی میان کتابخانه‌های دانشکده‌ها همچنان چالشی جدی است؛ مانند مشکلات ناشی از آتش‌سوزی سال ۱۳۸۴ در دانشکده حقوق. وی به وضعیت نامناسب نگهداری کتاب‌های لاتین نیز اشاره کرد و گفت اگر محدودیت‌های گذشته وجود نداشت، امروز تعداد منابع عربی کتابخانه دو برابر بود.

به گفته وی، ناهماهنگی در سامانه‌های دیجیتال دانشگاهی مانع ایجاد وحدت رویه شده است. با وجود تلاش برای تمرکز خدمات در سامانه‌های پارسا و ساینتو از سال ۹۷، وجود سامانه‌های متعدد این روند را مختل کرده است. اکنون ۷۵ درصد درخواست‌های پایان‌نامه در پردیس پزشکی آنلاین پاسخ داده می‌شود.

وی با اشاره به چالش‌های حقوقی در انتشار دیجیتال تأکید کرد : بسیاری از منابع امکان دیجیتال‌سازی دارند، اما قوانین قدیمی مانع انتشار هستند؛ در حالی که آینده نشر به سمت کاهش چاپ و رشد دیجیتال پیش می‌رود.در حوزه تولید محتوا، با فعالیت استودیو کتاب صوتی و بهره‌گیری از تخصص و هوش مصنوعی، طی یکی دو ماه ۹ کتاب صوتی تولید شده است. همچنین سرعت بارکدگذاری افزایش یافته و امسال ۳ هزار کتاب ثبت شده است.در زمینه خرید منابع، طی سه سال گذشته به ترتیب ۱۳۰۰، ۱۹۰۰ و ۹۰۰۰ کتاب خریداری شده و محدودیتی برای تهیه منابع جدید وجود ندارد.

وی در پایان بر لزوم گسترش همکاری میان کتابخانه‌ها و حرکت جدی‌تر به سوی دیجیتال‌سازی تأکید کرد.

در ادامه، دکتر محمد زره‌ساز، رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، ضمن خوش‌آمدگویی به حاضران، بیان کرد: حضور در میان شما برای من، نه فقط افتخار، بلکه فرصتی است برای تأمل در یکی از بنیادی‌ترین نهادهای حیات دانشگاه یعنی کتابخانه؛ نهادی که همچون قلب تپنده‌ی علم اگر در دانشگاه نباشد و یا تضعیف شود، خون تازه‌ای در رگ‌های آموزش و پژوهش جاری نخواهد شد.

مجموعه بررسی‌های تخصصی ما در انجمن از جمله تحلیل محتوای مطالب مطرح شده در پنل‌های تخصصی کتابخانه‌های دانشگاهی در کنگره‌های سالانه متخصصان علوم اطلاعات و محتوای منتشر شده در قالب ویژه‌نامه (شماره‌های سیزدهم و چهاردهم) نشریه الکترونیکی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران با عنوان شناسه، مشخص می‌شود که وضعیت کنونی کتابخانه‌های دانشگاهی ایران منعکس‌کننده تصویری چندوجهی است: تصویری از توانمندی، تعهد و تلاش بی‌وقفه‌ی مدیران و کتابداران، در کنار مجموعه‌ای از چالش‌ها و گره‌های ساختاری، فنویرانه و سیاستی که نیازمند تصمیم‌های ملی‌اند.

آنچه در این بررسی‌ها برجسته است، سه محور اصلی است:

1- فقدان سیاست ملی هماهنگ در حوزه‌ی خدمات اطلاعات علمی و کتابخانه‌ای؛

2-ناهمگونی زیرساخت‌ها و بودجه‌ها در دانشگاه‌ها؛

3- تغییر بنیادین در ماهیت نیازهای کاربران دانشگاهی، از دسترسی به منابع به نیاز به پشتیبانی در کل چرخه پژوهش.

سپس دکتر محمد حسن‌زاده ، ریاست پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران(ایرانداک) سخنرانی کرد. قسمت‌های از صحبت‌های وی به شرح ذیل است:

افتخار دارم در این نشست درباره نقش کتابخانه‌های دانشگاهی در آینده آموزش عالی که با چالش‌های مهمی روبه‌روست، سخن بگویم. هفته کتاب و روز کتابدار را تبریک می‌گویم و از برگزارکنندگان و همکاران ایرانداک سپاسگزارم.

۱. جایگاه راهبردی کتابخانه‌های دانشگاهی

کتابخانه امروز دیگر صرفاً مخزن منابع نیست، بلکه بخشی از حاکمیت علمی و پشتیبان پژوهش، آموزش و نوویری است. در بسیاری از کشورها، کتابخانه «مرکز هوشمندی علمی» است و داده‌های علمی و تحلیلی را برای تصمیم‌سازی ارائه می‌کند.

۲. ضرورت تحول متناسب با تغییرات محیطی

رشد فناوری‌های دیجیتال، کلان‌داده، هوش مصنوعی و یادگیری الکترونیکی، تحول کتابخانه‌ها را الزامی کرده است. تدویم روش‌های سنتی پاسخگوی نیازهای جدید دانشگاهیان نیست و باید زیرساخت‌ها، نیروهای انسانی و خدمات بازنگری شود.

چالش‌های اصلی شامل:

-نبود یکپارچگی میان سامانه‌های پژوهشی، آموزشی و کتابخانه‌ای

-کمبود تخصص‌های داده و هوش مصنوعی

-ضعف در ارائه خدمات تحلیلی برای مدیریت دانشگاه

-کاهش استفاده از منابع چاپی و نیاز به بازطراحی خدمات دیجیتال

-نبود مدل‌های ارزیابی عملکرد متناسب با نقش‌های جدید.

محورهای اصلی تحول

1- توسعه کتابخانه یکپارچه دیجیتال: جستجوی یکپارچه، خدمات هوشمند، امنیت داده.

2-افزایش نقش کتابخانه در تحلیل علم: گزارش‌های علم‌سنجی، پایش علمی، داشبوردهای مدیریتی.

3- توانمندسازی نیروی انسانی: مهارت‌های داده‌کویی، مدیریت داده، هوش مصنوعی و نقش‌های نوین مانند «کتابدار داده».

4- بازآرایی فضا و خدمات: فضاهای مشارکتی، آزمایشگاه داده، آموزش سواد اطلاعاتی و پژوهشی.

5- تعاملات ملی و بین‌المللی: همکاری شبکه‌ای، مشارکت در پروژه‌های ملی و حضور در شبکه‌های جهانی.

نقش ایرانداک

ایرانداک با ایجاد شبکه ملی کتابخانه‌های دانشگاهی، فهرستگان ایران، سامانه‌های انتشارات دانشگاهی، آمار کتابخانه‌ها، مجلات دسترسی آزاد، استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی، ابزارهای سازماندهی دانش، و برگزاری نشست‌های علمی، زیرساخت لازم برای ارتقای کتابخانه‌ها را فراهم کرده است. همچنین آماده ارائه دستیار هوش مصنوعی به کتابخانه‌های دانشگاهی است.

در ادامه گردهمایی،  دکتر یداله اردوخانی، مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری  به عنوان آخرین سخنران این بخش، ضمن قدردانی از تلاش‌های انجام شده در راستای تقویت جایگاه کتابخانه‌های دانشگاهی و نقش آنها در ارتقا دانش، کتابخانه را قلب دانشگاه معرفی کرد. وی حرکت به سمت هوشمندسازی کتابخانه ها و آموزش بکارگیری ابزارهای نوین بخصوص هوش مصنوعی به کتابداران را  اجتناب ناپذیر دانست.

در ادامه این گردهمایی از مدیران پیشکسوت کتابخانه‌های دانشگاهی همچون دکتر عبدالحسین فرج ‎پهلو، استاد پیشکسوت کتابداری ریاست اسبق کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه شهید چمران اهواز، دکتر حمید مهدیقلی، استاد پیشکسوت مهندسی مکانیک، ریاست اسبق کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه صنعتی شریف و سید ابراهیم عمرانی، ریاست اسبق دانشکده علوم دانشگاه تهران، با حضور دکتر یدالله اردوخانی تقدیر شد.

پس از تقدیر از پیشکسوتان، پنل پرسش و پاسخ با حضور دکتر یدالله اردوخانی و دکتر محمد حسن‌زاده برگزار شد، در این بخش پرسش‌هایی از سوی حاضران در جمع بیان و پاسخ‌هایی از سوی نمایندگان در پنل به شرح ذیل بیان شد:

۱. کمبود شدید منابع مالی و افزایش قیمت کتاب

بسیاری از مدیران حاضر اعلام کردند که بودجه خرید منابع چاپی و دیجیتال در سال‌های اخیر کاهش یافته و افزایش چشمگیر قیمت کتاب‌، دسترسی دانشگاه‌ها به منابع روزآمد را محدود کرده است. آن‌ها تأکید کردند که کتابخانه بدون منابع جدید، توان رقابت علمی و پشتیبانی از پژوهش را از دست می‌دهد.

۲. ناهماهنگی و موازی‌کاری سامانه‌های دیجیتال دانشگاهی

مدیران کتابخانه‌ها یادویر شدند که وجود سامانه‌های متعدد در دانشگاه‌ها (برای پایان‌نامه‌ها، منابع دیجیتال، پردازش اطلاعات، جستجوی منابع و …) موجب سردرگمی کاربران و افزایش هزینه‌ها شده است. برخی دانشگاه‌ها از وجود ۴ تا ۶ سامانه غیرمتصل خبر دادند.

درخواست اصلی آنان، ایجاد یک سامانه ملی یا یکپارچه دانشگاهی با قابلیت جستجوی واحد بود.

۳. کمبود نیروی تخصصی و نیاز به مهارت‌های نوین

کتابخانه‌ها با کمبود نیروهای توانمند در حوزه‌های جدید مانند مدیریت داده، تحلیل داده‌های پژوهشی، هوش مصنوعی، استانداردهای دیجیتال‌سازی و پشتیبانی پژوهش مواجه هستند.

مدیران تأکید کردند که نیروی فعلی بیشتر آموزش سنتی دیده و با نیازهای امروز پژوهش سازگار نیست. پیشنهاد شد وزیر علوم از طرح‌های ملی آموزش کتابداران حمایت کند.

۴. مشکلات زیرساختی و فرسودگی ساختمان کتابخانه‌ها

برخی دانشگاه‌ها از فرسودگی ساختمان کتابخانه‌ها، نبود سیستم‌های ایمنی مناسب و مشکلات دما و رطوبت برای نگهداری نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی سخن گفتند.

ساختمان‌هایی با بیش از ۴۰ سال عمر و بدون استانداردهای حفاظت فیزیکی از جمله موارد مطرح شده بود.

۵. ضعف در سیاست‌گذاری کلان و نبود آیین‌نامه‌های بالادستی

حاضران تأکید کردند که نبود آیین‌نامه‌های مشترک برای:

خرید منابع، اشتراک دیجیتال، دیجیتال‌سازی، آرشیو اسناد، و ساختار سازمانی کتابخانه‌ها،  سبب شده هر دانشگاه به‌صورت جزیره‌ای عمل کند. مدیران از وزارت علوم خواستند یک نقشه راه ملی برای خدمات کتابخانه‌ای تدوین کند.

6.مشکلات حقوقی در انتشار دیجیتال منابع

چند دانشگاه اعلام کردند نسخه‌های بسیاری برای انتشار دیجیتال آماده دارند، اما قوانین قدیمی حقوق نشر مانع انتشار است.

پیشنهاد شد وزارت علوم برای اصلاح قوانین و ایجاد مجوزهای جدید دسترسی الکترونیکی اقدام کند.

۷. لزوم تعریف نقش جدید برای کتابخانه در دانشگاه‌ها

برخی مدیران گفتند که همچنان نگاه سنتی به کتابخانه—به‌عنوان مرکز امانت کتاب—در میان مدیران دانشگاه‌ها وجود دارد. آنان خواستار حمایت رسمی وزارت علوم برای تبدیل کتابخانه به شریک دانشی دانشگاه شدند.

نماینده وزارت علوم در پاسخ اعلام کرد:

-تقویت زیرساخت‌های دیجیتال و یکپارچه‌سازی سامانه‌ها در ویلویت قرار دارد.

-ایجاد شبکه ملی کتابخانه‌های دانشگاهی در دست بررسی است.

-موضوع افزایش بودجه خرید منابع و توسعه مهارت‌های نیروی انسانی به معوینت مربوطه ارجاع خواهد شد.

-وزارت علوم از تشکیل شورای ملی هماهنگی کتابخانه‌های دانشگاهی حمایت می‌کند.

وی  تأکید کرد:  نقش کتابخانه در نظام پژوهش کشور حیاتی است و حمایت از آن‌ها باید در دستور کار جدی قرار گیرد.

در بخش دوم گردهمایی رؤسای کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور، پنل معرفی مهمترین اقدامات و رونمایی‌ها به دبیری لعبت درخشانی، مسئول کمیته کتابخانه‌‎های دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاع‎رسانی ایران برگزار شد.

در ابتدای این پنل، لعبت درخشانی کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی را به عنوان کمیته‌ای جوان ذیل انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران معرفی کرده که با فراخوان انجمن در سال 1403 به ‎منظور ایجاد نهادی رسمی و قانونی برای پاسخگویی به نیاز کتابخانه ‌های دانشگاهی تشکیل شده است.

وی ایجاد تحول در ارائه خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی، ایجاد بستری مناسب برای تبادل تجربیات و ایجاد شبکه ارتباطی، دریافت و تبادل تجربیات و افزایش آگاهی و کارایی در این حوزه را مهمترین راهبردهای این کمیته برشمرده که همگی آنها در مسیر قوانین و حمایت‌های مراجع بالادستی صورت خواهد گرفت.

وی گفت: این حرکت جمعی با حمایت و پشتیبانی قانونی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آغاز شد و از همان ابتدا مورد استقبال گسترده نهادها و کتابخانه‌های دانشگاهی قرار گرفت.

درخشانی ضمن دعوت از تمامی مدیران کتابخانه‌های دانشگاهی برای پیوستن به این کمیته از آنها برای همراهی و حضور حداکثری آنان در نهمین کنگره سالانه متخصصان علوم اطلاعات با عنوان علوم اطلاعات و عدالت اطلاعاتی که در 25 و 26 بهمن سال جاری برگزار خواهد شد ، دعوت کنند.

درخشانی با ارائه گزارشی از اقدامات این کمیته، تقویم دوره‌های آموزشی و سند مدیریت بحران را دو مورد از مهمترین اقدامات این کمیته برشمرد که درمسیر برنامه راهبردی وزارت عتف و در پی مصوبات مشترک انجمن با وزارت عتف و ایرانداک اجرایی شده است.

سپس دکتر مریم اسدی، مسئول کمیته آموزش و عضو کمیته کتابخانه‎های دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاع‎رسانی ایران به ارائه گزارش درباره و معرفی و رونمایی از دوره‌های آموزشی برای کتابداران دانشگاهی توسط کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی و کمیته آموزش انجمن پرداخت.

دکتر اسدی با بیان این نکته که در اساسنامه انجمن کتابداری و اطلا‌ع‌رسانی ایران و برنامه راهبردی انجمن  ارائه خدمات آموزشی، پژوهشی و فنی به عنوان یکی از وظایف و فعالیت‌های انجمن بیان شده است (اساسنامه انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، 1395؛ برنامه راهبردی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، 1389) در نظر گرفته شده است.

در سال‌های اخیر، با توجه به توسعه فناوری اطلاعات و افزایش حجم منابع پژوهشی، ضرورت توجه به آموزش‌های تخصصی و برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی در حوزه‌های مدیریت دانش، سواد اطلاعاتی، تولید محتوا و حفاظت از اسناد بیش از پیش احساس شده است، گفت: کمیته کتابخانه های دانشگاهی و کمیته آموزش ، با هدف توانمندسازی اعضای هیئت علمی، دانشجویان و کتابداران، اقدام به طراحی 56 عنوان دوره‌ آموزشی کرده است.

وی گفت: این دوره‌ها با بهره‌گیری از اساتید برجسته و موفق در حوزه علم اطلاعات و پژوهش، و با همکاری مشترک کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی، کمیته آموزش انجمن و پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) برگزار خواهند شد. برنامه‌ریزی دوره‌ها به گونه‌ای است که در قالب کارگاه‌های آموزشی و  مدرسه‌های فصلی، طبق جدول زمان‌بندی مشخص با همکاری ایرانداک برگزار خواهد شد.

در پایان به اعتبار گواهینامه‌های صادرشده توسط انجمن‌ و ایرانداک برای استفاده در پرونده‌های آموزشی و مستندات ارتقاء همکاران و پرداخت هزینه‌های شرکت در دوره‌ها از محل اعتبارات آموزشی یا پژوهشی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها تاکید شد.

وی گفت: امیدواریم با حمایت دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی وزارت عتف و ایرانداک، این برنامه‌ها بتوانند گامی مؤثر در جهت توسعه علمی و حرفه‌ای جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی کشور بردارند.

در ادامه، دکتراعظم آقایی، نگین شکرزراده و سارا سلطانی به ارائه سخنرانی خود با عنوان تدوین خط‎مشی و سیاهه ‎وارسی منابع کتابخانه‌ه‎ای و اسناد دانشگاهی در هنگام بحران پرداختند.

یکی از محورهای اصلی فعالیت‌های کمیته، تدوین سند مدیریت بحران کتابخانه‌های دانشگاهی است. همان‌طور که می‌دانیم، کتابخانه‌های دانشگاهی به دلیل ماهیت منابع خود، همواره در معرض خطرات و بحران‌های مختلف هستند. بحران‌ها می‌توانند ناشی از عوامل طبیعی مانند زلزله و آتش‌سوزی، یا عوامل انسانی و شرایط نامطلوب ساختمان‌ها و تجهیزات باشند. تجربه بحران‌های اخیر نشان داده است که در صورت فقدان برنامه‌ریزی و آمادگی، فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی دانشگاه‌ها دچار اختلال جدی می‌شوند.

کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی با بهره‌گیری از منابع داخلی و خارجی و با بررسی دقیق تجربیات بین‌المللی، اقدام به تدوین یک نسخه ویلیه سند مدیریت بحران کرده و پس از بررسی‌های متعدد، نسخه نهایی آن را آماده کرده است. این سند شامل سه بخش اصلی است:

-اقدامات قبل از بحران:

شناسایی خطرات احتمالی شامل آتش‌سوزی، سیل، سرقت و تهدیدات امنیتی،

ارزیابی وضعیت موجود منابع چاپی و دیجیتال، تجهیزات و ساختمان‌های کتابخانه،

تعیین ویلویت‌ها برای حفاظت از منابع نادر و ارزشمند مانند نسخه‌های خطی، اسناد تاریخی و منابع پژوهشی مهم.

-اقدامات حین بحران:

مدیریت ساختمان و تضمین ایمنی کارکنان و مراجعه‌کنندگان،

حفظ و تدویم خدمات آموزشی و پژوهشی در شرایط بحرانی،

حمایت روانی از کارکنان و مراجعه‌کنندگان،

برنامه‌های فوری برای بازیابی منابع و تجهیزات آسیب‌دیده.

-اقدامات پس از بحران:

ارزیابی خسارات و شناسایی آسیب‌های وارده،

روزآمدسازی و بازسازی منابع و تجهیزات،

بازبینی و اصلاح برنامه‌های مدیریت بحران برای بهبود مستمر و افزایش تاب‌ویری کتابخانه‌ها.

همچنین، کمیته تأکید دارد که مدیریت بحران کتابخانه‌ها تنها به حفاظت فیزیکی منابع محدود نمی‌شود، بلکه شامل تدویم خدمات پژوهشی و آموزشی، مدیریت اطلاعات دیجیتال، حفاظت از منابع نادر، و ارتقای آمادگی کارکنان و مدیران نیز می‌شود. همکاری میان ریاست دانشگاه، اعضای هیئت علمی، مدیریت فناوری اطلاعات و مدیریت کتابخانه‌ها در ویلویت‌بندی و شناسایی مخاطرات نقش کلیدی دارد.

اقدامات ما شامل بررسی نمونه‌های داخلی و بین‌المللی، مطالعه تجربیات موفق دیگر دانشگاه‌ها و بهره‌گیری از راهنمایی‌های کارشناسان مدیریت بحران است. این فرآیند به ما امکان می‌دهد تا نه تنها از وقوع خسارات جلوگیری کنیم، بلکه در صورت وقوع بحران، واکنش سریع، سازماندهی منظم و بازیابی موثر منابع را تضمین نماییم.

در پایان، لازم است یادویری کنیم که اسناد و منابع دانشگاهی همواره در معرض خطر هستند و حفاظت از آن‌ها نیازمند توجه، برنامه‌ریزی و آموزش مستمر است. امیدواریم فعالیت‌های کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی، از طریق تدوین سیاست‌های مدیریت بحران، برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی و توانمندسازی کارکنان، بتواند به افزایش تاب‌ویری کتابخانه‌ها و تضمین تدویم خدمات آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها کمک کند.

هوش مصنوعی ابزار است؛ نیروی انسانی محور تحول کتابخانه‌های دانشگاهی

در ادامه پنل تخصصی با عنوان (پنل تخصصی چالش‎های هوش مصنوعی در کتابخان‎ه‌های دانشگاهی و راهکارها) به دبیری دکتر مریم اسدی، مسئول کمیته آموزش و عضو کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاع‎رسانی ایران  و با حضور دکتر امیر غائبی، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‎شناسی دانشگاه الزهرا(س)  و مشویر کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاع‎رسانی ایران؛ دکتر ملیحه درخوش، معوین سیاستگذاری منابع علمی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران عضو کتابخانه‌های دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاع‎رسانی ایران؛ دکتر امیر اصنافی ، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‎شناسی دانشگاه شهید بهشتی و مشویر کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی برگزارشد.

در ابتدای پنل بر نقش هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از تحول‌آفرین‌ترین فناوری‌های دهه اخیر تأکید شد؛ فناوری‌ای که همانند سایر حوزه‌های علمی، کتابخانه‌ها و خدمات اطلاعاتی را نیز با موجی از تغییر و بازتعریف روبه‌رو کرده است. با این حال، مسیر بهره‌گیری از هوش مصنوعی در کتابخانه‌های کشور به‌ویژه در بافت کشورهای درحال‌توسعه مملو از چالش‌های زیرساختی، اخلاقی، مدیریتی و فنی است؛ موضوعی که محور اصلی سخنرانی‌های سه ارائه‌دهنده نشست را شکل داد.

ارائه نخست توسط دکتر امیر غائبی با عنوان «هوش مصنوعی در کتابخانه‌های دانشگاهی: چالش‌ها، فرصت‌ها و الزامات حاکمیت داده» بیان شد.دکتر امیر غائبی، دانشیار گروه علم اطلاعات و جامعه‌شناسی دانشگاه الزهرا(س) و مشویر کمیته کتابخانه‌های دانشگاهی، سخنرانی خود را با مرور اجمالی بر تاریخچه و تعاریف هوش مصنوعی آغاز کرد و توضیح داد که این فناوری در چند دهه اخیر با سرعتی جهشی توسعه یافته و امروز به یکی از اهرم‌های تحول در کتابخانه‌های پژوهشی و دانشگاهی در جهان تبدیل شده است.

وی بیان کرد :هوش مصنوعی می‌تواند فرایندهای کتابخانه‌ای را از جستجو و بازیابی گرفته تا سازماندهی منابع، تحلیل داده‌ها، تصمیم‌سازی و ارائه خدمات شخصی‌سازی‌شده به کاربران متحول کند. با این حال، این ظرفیت گسترده به معنای اجرای آسان نیست و مجموعه‌ای از موانع پیچیده نیز وجود دارد.

1- بحران داده و چالش دقت

به گفته وی، «هوش مصنوعی بدون داده وجود ندارد» و دقت نتایج هوش مصنوعی مستقیماً وابسته به کیفیت داده‌های آموزشی است. وی گفت:  در حال حاضر حدود ۶۰ درصد داده‌هایی که مدل‌های هوش مصنوعی از آن تغذیه می‌شوند از منابع علمی استاندارد تأمین نمی‌گردند؛ موضوعی که خطر خطا، سوگیری و تولید محتوای غیرقابل اعتماد را افزایش می‌دهد.

2- نبود زیرساخت داده در دانشگاه‌های ایران

دکتر غائبی تأکید کرد :  بسیاری از دانشگاه‌های کشور فاقد سیستم‌های یکپارچه برای تولید، ذخیره و اشتراک داده‌های پژوهشی هستند. و افزود: اگر ما داده تولید نکنیم، هیچ‌کس به‌جای ما این کار را انجام نخواهد داد. کتابخانه‌های دانشگاهی باید پیش‌قدم تولید داده‌های قابل‌استفاده برای آموزش مدل‌های هوش مصنوعی شوند.

33-مسائل حریم خصوصی و شفافیت

وی بحث حریم خصوصی کاربران را یکی از حساس‌ترین چالش‌های ورود هوش مصنوعی به خدمات کتابخانه‌ای دانست و تصریح کرد که در غیاب سیاست‌گذاری و استانداردهای ملی، اعتماد کاربران و امنیت اطلاعات به خطر می‌افتد.

44- ضرورت حاکمیت داده و اخلاق هوش مصنوعی

وی سه اصل بنیادین را برای مدیریت آینده کتابخانه‌ها برشمرد: حاکمیت داده (Data Governance)، شفافیت در نحوه کارکرد ابزارهای هوش مصنوعی، رعایت اخلاق و استانداردهای حرفه‌ای

5- نیاز به ایجاد کنسرسیوم‌های داده‌ای

دکترغائبی پیشنهاد داد : کتابخانه‌های دانشگاهی با یکدیگر وارد تفاهم‌نامه‌های اشتراک داده شوند تا «مجموعه‌ای از داده‌های عظیم و استاندارد» برای توسعه ابزارهای هوش مصنوعی بومی فراهم شود.

6- نیروهای انسانی و چالش مهارت

وی تأکید کرد که ورود هوش مصنوعی هرگز به معنای حذف کتابدار نیست، اما قطعاً نیازمند مهارت‌های جدید است و روند جذب نیرو در دانشگاه‌ها باید با نیازهای عصر دیجیتال بازنگری شود.

ارائه دوم نشست توسط دکتر ملیحه درخوش با عنوان «بازطراحی فرایندهای کتابخانه‌ای برای استفاده مؤثر از هوش مصنوعی» انجام شد.

معاوین سیاست‌گذاری منابع علمی دانشگاه تهران، با تمرکز بر رویکرد فرآیندمحور، به بیان الزامات اصلاح ساختارهای کتابخانه‌ای برای ادغام هوش مصنوعی پرداخت.

1- از «استفاده از فناوری» تا «بازطراحی فرایند»

دکتر درخوش گفت:  ورود هوش مصنوعی تنها به معنای جایگزینی یک ابزار جدید نیست، بلکه باید فرایندها از ابتدا بازطراحی شوند.به‌عنوان مثال، فرایندهایی که سال‌ها بر اساس شیوه‌های دستی یا نیمه‌خودکار شکل گرفته‌اند، نمی‌توانند بدون بازنگری با ابزارهای هوشمند سازگار شوند.

2-توانمندسازی نیروی انسانی

دکتر درخوش بیان کرد که کارکنان کتابخانه‌ها معمولاً به فرایندهای قدیمی عادت کرده‌اند و طبیعی است در برابر تغییر مقاومت نشان دهند. بنابراین آموزش، تغییر نگرش، و تعریف نقش‌های جدید برای کتابداران، محور اساسی تحول دیجیتال است.

3-نقش شرکت‌های نرم‌افزاری

وی از شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای خواست که:

-به توسعه ابزارهای هوشمند بومی توجه کنند،

-استانداردهای لازم برای سازگاری با هوش مصنوعی را پیاده‌سازی کنند،

-و نیازهای واقعی کتابخانه‌ها را در طراحی محصولات لحاظ کنند.

ضرورت نظارت و ارزیابی مستمر

به گفته وی، بسیاری از کتابخانه‌ها پس از اجرای یک پروژه، مرحله «ارزیابی و بازنگری» را نادیده می‌گیرند و همین موضوع باعث افت کیفیت خدمات در بلندمدت می‌شود.

55-مثال تخصصی: بازطراحی فرایند فهرستنویسی

وی توضیح داد که ابزارهای جدید هوش مصنوعی در فهرستنویسی می‌توانند تا حدود ۹۵ درصد دقت داشته باشند، اما: کیفیت آن‌ها وابسته به داده‌های آموزشی است، زبان فارسی نیازمند تقویت مدل‌هاست و کتابداران متخصص همچنان نقش کلیدی در ارزیابی و اصلاح نتایج دارند.

آخرین سخنران پنل تخصصی چالش‎های هوش مصنوعی در کتابخانه‎های دانشگاهی و راهکارها، دکتر امیررضا اصنافی؛ دانشیار گروه علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی و مشویر کمیته کتابخانه‌های تخصصی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران بود. وی سخنرانی خود را با عنوان «نیاز به تغییر در کتابخانه‌های دانشگاهی و مفهوم کتابخانه به‌عنوان مکان سوم» آغاز کرد.

1- کتابخانه در عصر جدید یک «فضا» است، نه یک «ساختمان»

دکتر اصنافی توضیح داد که نسل جدید کاربران، کتابخانه را صرفاً به عنوان محل نگهداری کتاب نمی‌شناسد، بلکه آن را فضایی برای: یادگیری، تعامل، خلاقیت، تولید دانش می‌دانند همان چیزی که در جهان به آن مکان سوم Third Place گفته می‌شود.

2-ضرورت شناخت نسل جدید کاربران

به گفته وی، کتابخانه‌ها چنان‌که باید کاربران امروز را نمی‌شناسند. باید رفتارهای اطلاعاتی آن‌ها تحلیل شود تا کتابخانه بتواند خدمات جدید بر اساس نیاز واقعی آن‌ها ارائه دهد.

3- برنامه‌ریزی راهبردی و تحلیل داده

اصنافی تأکید کرد که تصمیم‌های مدیریتی کتابخانه‌ها باید بر اساس داده‌های واقعی باشد؛ از تحلیل رفتار کاربران گرفته تا برنامه‌ریزی برای خرید منابع، توسعه فضا و خدمات دیجیتال.

4-خطر «کناره‌گیری منفعلانه» از فناوری

وی هشدار داد که اگر کتابخانه‌ها به استقبال فناوری‌های هوش مصنوعی نروند، ناچار به تغییرات اجباری خواهند شد؛ تغییراتی که ممکن است با بحران‌های شدید همراه شود. وی گفت: «ما باید دویطلبانه تغییر کنیم، نه از سر اجبار.»

5-همزیستی با هوش مصنوعی

دکتر اصنافی گفت: هوش مصنوعی نه رقیب کتابدار است و نه جایگزین وی؛ بلکه ابزار توانمندساز است. کتابخانه‌ها باید از هوش مصنوعی برای توسعه خدمات، طراحی فضاهای نوویرانه و ارائه تجربه‌های کاربری جدید بهره بگیرند.

6- نقش آموزش عالی در تربیت نسل جدید کتابداران

وی با اشاره به تغییر نقش کتابداران در جهان، تأکید کرد که سرفصل‌های آموزشی رشته علم اطلاعات باید بازنگری شود تا کتابداران آینده با مهارت‌های: تحلیل داده، فناوری‌های نوین، طراحی تجربه کاربر و کار با ابزارهای هوش مصنوعی پابه‌پای تحولات جهانی حرکت کنند.

در ادامه آخرین پنل این گردهمایی با عنوان «انتقال تجربیات و برنامه‌های مدیران برای ارائه خدمات نوین و تحول در کتابخانه‌های دانشگاهی» با حضور دکتر سعید رضایی شریف‌آبادی، استاد گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا؛ دکتر منصور کوهی رستمی، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه شهید چمران اهواز؛ دکتر سمیه سادات آخشیک، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه خوارزمی؛ و دکتر محسن حاجی زین‌العابدینی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی و بازرس انجمن و  با دبیری دکتر فاطمه شیخ شعاعی، دانشیار گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، برگزار شد.

دکتر فاطمه شیخ شعاعی در آغاز نشست گفت: کتابخانه‌های دانشگاهی امروز دیگر تنها محلی برای نگهداری کتاب و منابع اطلاعاتی نیستند. آن‌ها باید به محیط‌هایی تبدیل شوند که آموزش، پژوهش، خلاقیت و تعامل انسانی را همزمان ارتقا دهند. ما در این پنل قصد داریم تجربیات مدیران و اساتید را بشنویم و بررسی کنیم که چگونه با نوویری و برنامه‌ریزی می‌توانیم خدمات کتابخانه‌ای را به شکل نوین و جامع ارائه دهیم.

وی در ادامه افزود:با مشاهده تحولاتی که در کتابخانه‌های بین‌المللی رخ داده، متوجه شدیم که آینده کتابخانه‌ها به شدت به تجربه حضور کاربران، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و ایجاد فضاهای انعطاف‌پذیر وابسته است. هدف ما این است که نشان دهیم کتابخانه دانشگاهی می‌تواند مرکز اصلی فعالیت علمی و فرهنگی دانشگاه باشد.

در ادامه  پنل دکتر سعید رضایی شریف‌آبادی با عنوان « کتابخانه دانشگاهی، قلب پژوهش و آموزش» سخنرانی کرد و گفت: وقتی در کنفرانس‌های بین‌المللی شرکت می‌کنم، مشاهده می‌کنم که کتابخانه‌ها چگونه به هاب‌های دیجیتال و فیزیکی همزمان تبدیل شده‌اند. آن‌ها نه تنها منابع اطلاعاتی را ارائه می‌دهند، بلکه محیطی برای یادگیری، تبادل دانش و رشد فردی کاربران فراهم می‌کنند. کتابخانه دانشگاهی باید جایی باشد که پژوهشگران، دانشجویان و اساتید بتوانند نیازهای اطلاعاتی خود را بدون محدودیت مکانی و زمانی برآورده کنند.

وی سپس به ضرورت تحول دیجیتال و ایجاد منابع هوشمند اشاره کرد: کتابخانه‌های امروز باید هم منابع چاپی و هم منابع دیجیتال را به صورت یکپارچه ارائه دهند. علاوه بر این، کتابداران نباید تنها متصدی نگهداری کتاب باشند؛ آن‌ها باید به عنوان تحلیلگر، راهنمای پژوهش و خالق محتوای دیجیتال ایفای نقش کنند. هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین ابزارهایی هستند که این مسیر را هموار می‌کنند، نه تهدیدی برای جایگاه کتابدار.

وی افزود: در دانشگاه‌هایی که من بازدید کرده‌ام، سیستم‌هایی برای توصیه خودکار منابع به دانشجویان مبتنی بر سوابق جستجو و پروژه‌های پژوهشی آن‌ها ایجاد شده است. این سیستم‌ها تجربه کاربران را به شدت بهبود می‌بخشند، اما بدون هدایت انسانی و دانش تخصصی کتابداران، نمی‌توانند مفید باشند.

دکتر منصور کوهی رستمی با عنوان تجربه «خانه کتابخانه» و اهمیت تعامل انسانی سخنرانی کرد و گفت : یکی از بزرگترین چالش‌ها در کتابخانه‌های امروزی، ایجاد ارتباط انسانی و تعامل مستقیم با کاربران است. تجربه ما نشان داده است که حتی بهترین سیستم‌های دیجیتال نمی‌توانند جای گفتگوی مستقیم، مشاوره و تبادل نظر را بگیرند. به همین دلیل ما برنامه‌ای به نام «خانه کتابخانه» در دانشگاه شهید چمران طراحی کردیم، که هدف آن ایجاد تعامل واقعی میان دانشجویان، اساتید و کتابخانه بود.

وی در ادامه توضیح داد:این برنامه شامل سه بخش اصلی است: اولین بخش «گفتگو و هم‌شنوی» است که هر یکشنبه برگزار می‌شود و دانشجویان می‌توانند موضوعات مورد علاقه خود را انتخاب کرده و درباره آن بحث کنند. بخش دوم «معرفی و تحلیل فیلم» است که در روزهای دوشنبه برگزار می‌شود و هدف آن ارتقای سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی دانشجویان است. بخش سوم «معرفی کتاب» است که در روزهای سه‌شنبه برگزار می‌شود و دانشجویان و اساتید کتاب‌های مورد علاقه خود را معرفی و تحلیل می‌کنند. در طول یک سال گذشته، به طور متوسط ۸۰ شرکت‌کننده فعال در این برنامه حضور داشته‌اند و بازخوردها نشان می‌دهد تعامل انسانی چقدر می‌تواند انگیزه مطالعه و پژوهش را افزایش دهد.

در ادامه پنل دکتر سمیه سادات آخشیک سخنرانی خود را با عنوان«مدیریت تحول در کتابخانه دانشگاه خوارزمی» اارئه کرد و گفت:وقتی مدیریت کتابخانه دانشگاه خوارزمی را بر عهده گرفتم، مهم‌ترین اولویت من روشن کردن چرایی فعالیت‌ها برای تیم و ایجاد اعتماد میان کتابخانه و مدیران دانشگاه بود. این مسئله به ما کمک کرد تا برنامه‌های نوویرانه را بدون مقویمت اجرا کنیم و تمرکز خود را روی ارائه خدمات با کیفیت و انگیزه‌بخش قرار دهیم.

وی ادامه داد:با وجود کاهش نیروی انسانی از ۲۲ نفر به ۱۷ نفر، موفق شدیم تیمی توانمند بسازیم که هر عضو بتواند به شکل مستقل پروژه‌های مختلف را مدیریت کند. به علاوه، گروه داوطلب دانشجویی برای فعالیت‌های نوویرانه و هوش مصنوعی تشکیل شده است. تجربه ما نشان داد که تمرکز بر انگیزه و مسئولیت‌پذیری، کلید موفقیت در تحول کتابخانه است.

دکتر محسن حاجی زین‌العابدینی با عنوان «نیروی انسانی، محور تحول» سخنرانی کرد.وی با الهام از نظریه «پرنده لانه‌ساز» بر اهمیت نیروی انسانی در تحول کتابخانه‌های دانشگاهی تأکید کرد و گفت: همان‌طور که پرنده برای ساخت لانه خود چوب، خاک و مواد لازم را جمع‌ آوری می‌کند و با دقت آن را می‌سازد تا محیطی امن و مناسب برای پرورش فرزندانش ایجاد کند، ما نیز در کتابخانه دانشگاهی باید محیطی بسازیم که نیروی انسانی بتواند در آن رشد کند و شکوفا شود.»

وی ادامه داد:تجهیزات و فناوری ابزارهایی در اختیار ما هستند، اما تحول واقعی زمانی رخ می‌دهد که کارکنان کتابخانه با انگیزه، خلاق و مسئولیت‌پذیر باشند. تجربه‌های موفق کتابخانه‌ای در کشور نشان می‌دهد که حتی پیشرفته‌ترین فناوری‌ها بدون نیروی انسانی متعهد، نمی‌توانند به نتیجه مطلوب برسند.

دکتر زین‌العابدینی با اشاره به نمونه‌های فعالیت‌های خلاقانه کتابداران محلی افزود: هدف ما ایجاد محیطی است که در آن کتابداران نه تنها خدمات ارائه می‌دهند، بلکه توانمندی و خلاقیت خود را به حداکثر می‌رسانند و نقش واقعی خود را در توسعه پژوهش و آموزش دانشگاه ایفا می‌کنند. اگر بخواهیم ردپای تحول واقعی را در کتابخانه‌ها ببینیم، باید نیروی انسانی را محور قرار دهیم و فرصت رشد و خلاقیت به وی بدهید.

این گردهمایی راس ساعت 18 به کار خود پایان داد.