سیزدهمین جلسه دورهمی علمی کتابداران استان قم برگزار شد

به گزارش لیزنا، دکتر سید مهدی طاهری عضو هیأت علمی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی گفت:پایگاه‌هایی هستند به نام پایگاه‌های دسترسی باز یا آزاد (open access) که توسط افراد حقیقی یا سازمان‌های مختلفی طراحی و توسعه یافته‌اند، و امکان دسترسی به منابع علمی را به صورت رایگان فراهم می‌کنند. این پایگاه‌ها به دو گروه کلی تقسیم می‌شوند؛ نخست، پایگاه‌هایی که کاملاً دسترسی آزاد به منابع اطلاعاتی میسر می‌سازند، و دیگر، پایگاه‌هایی که دسترسی به محتوای آنها نیاز به پرداخت حق اشتراک دارد، اما برخی از منابع خود را و به دلایل و با راهکارهای گوناگون به صورت رایگان دسترس‌پذیر می‌نمایند.

وی افزود:‌اصطلاح (open access) مربوط به منابع اطلاعاتی است. یعنی برای دسترسی به آن منابع نیاز به پرداخت هزینه نیست. از آنجایی که معمولاً پایگاه‌های اطلاعاتی غیر رایگان، به صورت اشتراکی خدمات ارائه می‌دهند و دائماً روزآمد می‌شوند، باید برای استفاده از آنها معمولاً سالیانه هزینه اشتراک پرداخت شود. در حالی که پایگاه‌های دسترسی آزاد نیاز به پرداخت حق اشتراک ندارند.

دکتر طاهری بیان کرد: نباید پایگاه‌های دسترسی آزاد (open access) را با ابزارهای منبع باز (open source) که بیشتر برای انتشار و قابل دسترس نمودن منابع نرم افزارهای کاربردی یا انواع دیگر به صورت رایگان گسترش یافته‌اند، اشتباه گرفت. این گونه از پایگاه‌ها یا رسانه‌ها، رمزهای برنامه‌نویسی نرم‌افزارها را به صورت رایگان در اختیار جامعه کاربران خود قرار می‌دهند تا هر شخص حقیقی یا حقوقی امکان گسترش و بهینه‌سازی آن (open source development) را بدون نیاز به خدمات موسسه تولیدکننده نرم‌افزار داشته باشد.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی  گفت: به عبارت دیگر، نرم‌افزار منبع باز یا آزاد (open source) یعنی نرم‌افزاری که رمزهای برنامه نویسی یا منبع (source) آن به صورت رایگان با دیگران به اشتراک گذاشته می‌شود، مثل نرم‌افزارهای گرین‌استون، کوها، دی-اسپیس و نظیر آنها که برای مدیریت مجموعه‌های دیجیتالی طراحی شده‌اند، و افراد و سازمان‌ها می‌توانند نرم‌افزار را متناسب با نیازهای خود شخصی‌سازی (customization) و یا بهینه‌سازی (optimization) نمایند. اما دسترسی آزاد مربوط به منابع اطلاعاتی است، به این معنی که دسترسی به آنها نیاز به پرداخت حق اشتراک یا هزینه ندارد. دسترسی به پایگاه هایی که نیاز به اشتراک دارند، بیشتر به صورت password protection کنترل می‌شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبائی (ره) اظهار داشت: البته یک سری از مجلات هم هستند که به مجلات دسترسی باز (open access journals) یا دسترسی آزاد (free access journals) معروف هستند. دسترسی به محتوای این نوع از مجلات نیز رایگان است، و در زمینه‌های مختلف علمی فعالیت می‌کنند. افزون بر این نوع مجلات، نوع دیگری از مجلات هستند که در آنها مقالات با قابلیت دسترسی آزاد (open access article) وجود دارد. بدین معنی که دسترسی به مجله نیاز به پرداخت حق اشتراک دارد، و برای استفاده از آنها باید هزینه پرداخت کرد، اما برخی از مقالات آنها دسترسی باز یا آزاد (open access) هستند. این شکل از دسترسی رایگان به علت‌های گوناگونی انجام می‌شود. البته مهمترین دلیل آن پرداخت هزینه‌های انتشار از سوی پدیدآورنده منبع است. معمولا به این صورت، زمانی که پدیدآورنده، منبع (کتاب، مقاله یا جز آن) خود را برای انتشار به ناشر هدف ارائه می‌دهد، و پذیرش انتشار دریافت می‌کند، پیش از انتشار، از وی  پرسیده‌ می‌شود که آیا می‌خواهد منبع او به صورت دسترسی آزاد در پایگاه یا رسانه قرار گیرد یا خیر؟ اگر پدیدآورنده تمایل داشته باشد که مقاله وی به صورت دسترسی آزاد در اختیار خوانندگان قرار گیرد، در ازای آن باید هزینه‌های انتشار را به ناشر پرداخت کند. مزیت اصلی این کار این است که باعث می‌گردد، به دلیل دسترسی رایگان به منبع ، دسترس‌پذیری (accessibility) و پیدانمایی (visibility) منبع بالا رود. با این کار، مقاله، هم خواننده بیشتری پیدا می‌کند، هم استناد (citation) بیشتری دریافت خواهد کرد. به این ترتیب، اندیشه‌ها و ایده‌های پدیدآورندگان بهتر و در دامنه گسترده‌تری به اشتراک گذاشته شده، و موجب شناخته‌تر شدن بیشتر نگارنده منبع، و نیز تولید ارزش افزوده برای منبع خواهد شد.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه توضیح مختصری نیز درباره ناشران بزرگ بین‌المللی بیان کرد تا پژوهشگران درک بهتری نسبت به چگونگی فرایندها و خدمات آنها بیابند

وی افزود: ناشران بزرگ بین‌المللی نظیر اِلزویِر، سِیج، اسپرینگر، امرالد و همانند آنها، نیز گردآورندگان اطلاعاتی (aggregators) بزرگ مانند پروکوئست و ابسکو، دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی مختلفی دارای منابع ارزشمند علمی را فراهم می‌نمایند. هر کدام از این ناشران و گردآورندگان، مجموعه‌ای از پایگاه‌های اطلاعاتی از جمله ساینس‌دایرکت (scienceDirect) و اسکوپوس (Scopus) که توسط انتشارات اِلزویِر توسعه یافته ومدیریت می‌شوند. منابع اصلی این پایگاه‌ها مجلات، و در به صورت محدودتر، مجموعه مقالات همایش‌ها و کتاب‌ها هستند.

در ادامه دکتر طاهری گفت: پایگاه اطلاعاتی که توضیح دادیم با ناشر متفاوت است و نباید با هم اشتباه گرفته شوند. با جستجوی عبارت List of scientific databases" " در موتور کاوش گوگل به فهرست‌های مختلفی از پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر دست می‌یابیم. همان طور که اشاره شد، این پایگاه‌ها را ناشران طراحی و ایجاد می‌نمایند. در میان این پایگاه‌ها، پایگاه‌هایی مانند DOAJ، EDS، Zendy و جز آن وجود دارند که پایگاه‌های دسترسی آزاد به شمار می‌آیند. ویژگی نوع اخیر آن است که خود دارای محتوای (مجموعه یا مجلات خاصی) نیستند، بلکه منابع اطلاعاتی با قابلیت دسترسی آزاد را از پایگاه‌ها و رسانه‌های شبکه‌ای گوناگون گردآوری (اصطلاحا نمایه) کرده، و دسترسی یکپارچه به آنها را فراهم می‌نمایند.

وی افزود: به عنوان نمونه، دروازه اطلاعاتیِ (information gateway) ای‌دی‌اس (EBSCO Discovery Service) که توسط گردآورنده اطلاعاتی ابسکو توسعه یافته است، افزون بر ایجاد دسترسی یکپارچه به پایگاه‌های اطلاعاتی اشتراکی، مجموعه گسترده‌ای از منابع با دسترسی آزاد را در بر می‌گیرد. این دروازه اطلاعاتی، فراداده‌های مربوط به منابع موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی را استخراج نموده، و از طریق شناسگرهای جهانی منبع (URI) محتوای پایگاه‌های هدف را دسترس‌پذیر می‌نمایند. لازم به ذکر است، دسترسی به خود این دروازه اطلاعاتی نیاز به پرداخت حق اشتراک دارد. باید دقت داشته باشید که دروازه‌های اطلاعاتی با پایگاه‌ اطلاعاتی دسترسی آزاد این تفاوت اصلی را دارند که در دروازه‌های اطلاعاتی، فقط منابع دسترسی آزاد ارائه نمی‌شوند، و محتوای آنها منابع غیررایگان نیز تشکیل می‌دهد.

دکتر طاهری درباره پایگاه Zendy اظهار داشت: این پایگاهی با آدرس اینترنتی zendy.io در دسترس است. این پایگاه بیش از  120000 انتشارات علمی، در قالب کتاب، مقاله و جز آن استخراج (گردآوری) و نمایه سازی نموده، و به صورت رایگان در دسترس عموم کاربران قرار داده است. نسخه ایرانی این پایگاه اطلاعاتی دسترسی آزاد با نام Zednee و نشانی zednee.io توسط پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات (ایرانداک) قابل دسترس شده است. سید مهدی طاهری در ادامه گفتند: این نمونه‌ها که تا اینجا ذکر شد، در تمام دنیا مشهور بوده، و از اعتبار زیادی برخوردار هستند. همچنین این پایگاه‌ها کاملاً قانونی عمل می‌کنند.

وی افزود: نوعی دیگری از پایگاه‌های اطلاعاتی دسترسی آزاد وجود دارند که به صورت غیرقانونی منابع غیررایگان را رایگان دسترس‌پذیر می‌کنند. یکی از مهمترین آنها SCI-HUB است. بدین گونه که مقالات منتشر شده در پایگاه‌های نیازمند پرداخت حق اشتراک را خزش نموده، و در پایگاه‌های داده‌ای خود ذخیره می‌نماید. سپس به صورت رایگان در اختیار کاربران عمومی قرار می‌دهد. این پایگاه توسط یک خانم روس به نام الکساندرا الباکیان که از طرفداران جنب دسترسی آزاد به شمار می‌آید، ایجاد شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: سال 2020، سال جنبش دسترسی آزاد (open access movement) نام گرفته است، و طرفداران این جنبش بر این باورند که نباید برای دسترسی به منابع اطلاعاتی هزینه دریافت شود و الزام اشتراک برای دسترسی نوعی نابرابری اجتماعی را به وجود می‌آورد. این جنبش، انقلابی در جهان پدید آورده، و بر دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی نیازمند پرداخت حق اشتراک تاثیر فراوانی گذاشته است. تاثیرات گسترده این جنبش، و رویکردها و راهبردهای جدیدی که برخی ناشران بزرگ اتخاذ نموده‌اند، بیانگر آن که است که در آینده نزدیک، دسترسی به منابع علمی، همانند دسترسی به شبکه اینترنت، رایگان و آزاد خواهد شد. به عنوان مثال، بزرگترین ناشر جهان یعنی اِلزویِر اعلام نموده است که به یک موسسه تحلیل داده (data analytics institute) تبدیل شده است.

وی افزود: در آینده بسیار نزدیک، درآمد ناشران از حق اشتراک پایگاه‌ها و منابع علمی نخواهد بود، بلکه تحلیل داده‌ها (data analysis) به ویژه تجربیات کاربری، منبع کسب سود آنها است. بدین معنا که منابع منتشر شده توسط این ناشران به صورت دسترسی آزاد خواهد بود، و درآمد این موسسات از تحلیل داده‌های مرتبط با آن منابع است. درست شبیه فرایندی که در شبکه‌های اجتماعی رخد می‌دهد. این شبکه‌ها از جمله فیس‌بوک، واتس‌اَپ، تلگرام و توییتر خدماتی رایگان را در اختیار کاربران قرار می‌دهند و در عوض، با تحلیل داده‌های منتشر شده در محیط خود (social network analysis) از جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و جز آن، و فروش نتایج حاصل از  آن تحلیل‌ها به سازمان‌های مختلف درآمدزایی می‌کنند.

دکتر سید مهدی طاهری گفت:  ضریب نفوس شبکه‌های اجتماعی به قدری زیاد است که حتی گاهی دست به ایجاد گرایش (trend making) زده، و در قبال آن از موسسات سفارش‌دهنده هزینه دریافت می‌نمایند. در حال حاضر برخی از کشورهای دنیا از جمله آلمان به این جنبش پیوسته‌اند.

در پایان دکتر سید مهدی طاهری مدرس کارگاه، در پاسخ به از پرسش‌های کاربران مبنی بر چگونگی اطلاع و اطمینان از اعتبار منابع علمی، گفت: اعتبار مقاله به اعتبار ناشر، پدیدآورنده و عوامل دیگر بستگی دارد که باید به هر یک از آنها دقت شود. عامل مناسب دیگری که به شناخت اعتبار مقاله کمک می‌کند، اعتبار مجله‌ای منتشرکننده مقاله است. فهرست مجلات معتبر را می‌توان از طریق جستجو در موتورهای کاوش به دست آورد و از اعتبار آنها آگاه گردید. برای نمونه، فهرست‌های مجلات معتبر وزارت عتف، وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد بر روی وب موجود است و در کنار آن فهرست‌های مجلات نامعتبر نیز منتشر می‌گردد. راه دیگر سنجش اعتبار منابع بازیابی‌شده در فهرست نتایج موتورهای کاوش، پایگاهی است که منابع مورد نظر در آنها نمایه شده‌اند. پایگاه‌های معتبر مثل DOAJ، Scopus و همانند آنها معیارهای سنجش و انتخاب برای پذیرش مجلات و دیگر منابع دارند، و هر منبعی نمایه نمی‌کنند و شیوه دیگر برای سنجش اعتبار منابع دیجیتالی، داشتن شناسگر شیء دیجیتالی (DOI) است که با تفاوت‌هایی شبیه شابک کتاب‌ها است.