مدل برابری جهانی Global equity Model دسترسی آزاد

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر : Science Europe و اعضای آن بر این باورند که اقدامات هدفمند باید انجام شود تا اطمینان حاصل شود که همه جوامع تحقیقاتی می توانند در گذار به علم باز شرکت کنند، در حالی که همه اقشار جامعه باید بتوانند از مزایای آن بهره ببرند. این تعهد به برابری برای اولین بار در مقاله راهنمای علم باز (اکتبر 2022) در کنفرانس علوم باز[1] (18 تا 19 اکتبر 2022) مورد بررسی قرار گرفت[2].

آلیسون مودیت[3] مدیر عامل PLOS در نشست خود در همایش سالانه ناشران علمی  به مدل بابری جهانی اشاره می‌کند مدل سومی را معرفی می‌کنیم که آن را مدل برابری جهانی خود نامیده‌ایم  .این مدل با هدف توانمندسازی مؤسسات در هر منطقه از جهان طراحی شده تا از طریق یک هزینه سالانه واحد که هم مقرون به صرفه و هم منصفانه باشد، با در نظر گرفتن اقتصادهای بومی، از انتشار نامحدود دسترسی آزاد را برای نویسندگان خودد پشتیبانی می کند[4].

پاول و جانسون  "منشا این اقدام را در بحثی که در اواسط سال 2019 بین تعدادی از ناشران علمی و ناشر هماهنگ کننده "اقدام Research4Life"[5]  آغاز شد می‌داند. این گفتگوکنندگان ابراز نگرانی کردند که در حالی که جوامع انتشاراتی و پژوهشی در جهان توسعه یافته در حال پیشرفت مداوم و رو به جلو به سمت دسترسی آزاد جهانی بر اساس مدل «پرداخت برای انتشار» هستند، همان جوامع در کشورهای کمتر توسعه یافته و با درآمد کم یا متوسط (جنوب جهانی) از این جریانها حذف شدند"[6].

“تضمین برابری دسترسی به اطلاعات تحقیقاتی "اقدام Research4Life" از زمانی که برای اولین بار در سال 2002 به همت سازمان بهداشت جهانی WHO راه اندازی شد، تلاش کرده است تا شکاف دانش بین کشورهای صنعتی شمالی و کشورهای با درآمد پایین و متوسط [7](LMICs) را کاهش دهد. این گروه اکنون شامل پنج نهاد سازمان ملل است (سازمان بهداشت جهانی WHO، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد FAO، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد UNEP، سازمان جهانی مالکیت معنوی WIPO  و سازمان بین المللی کار ILO(. حدود 175 ناشر علمی، دانشگاه‌های ییل و کرنل و سایر مشارکت کنندگان، در اقدام دسترسی رایگان یا بسیار کم هزینه به نشریات تحقیقاتی و منابع آنلاین همکاری  می کنند، که در غیر این صورت بسیاری از آنها در پشت دیوار پرداخت اشتراک مانده و از هرگونه دسترسی محروم می‌شوند. از مارس 2020، این دسترسی شامل 23500 مجله تحقیقاتی می‌شود: شامل نزدیک به 10000 عنوان مجله دسترسی آزاد، 80000 کتاب الکترونیکی و 120 منبع دیجیتال دیگر در دسترس بیش از 10000 موسسه ثبت شده در کشورهای واجد شرایط قرار گرفته است. معیارهای واجد شرایط بودن در "اقدام Research4Life" بر اساس درآمد ناخالص ملی است که در دو گروه A دسترسی رایگان و گروه B دسترسی کم هزینه تقسیم شده‌اند. بر این اساس. حدود 125 کشور در این برنامه گنجانده شده اند[i]. دسترسی به این مجموعه عظیم از اطلاعات، محققان در کشورهای با درآمد پایین و متوسط  را قادر می سازد تا با آخرین پیشرفت های علم بین‌المللی به روز بمانند و با استانداردهای مورد نیاز برای انتشار آشنا شوند.”[8].

با وجود تلاش‌های " اقدام Research4Life" و ابتکارات مشابه، هنوز بطور مشخص یک نابرابری و عدم توازن دائمی وجود دارد که "علیرغم افزایش دسترسی به دانش و نتایج تحقیقات، حل آن چالش برانگیز است. همانطور که سیستم ارتباطی تحقیقاتی (البته تدریجی) به سمت دسترسی آزاد جهانی تکامل می‌یابد، هیچ تضمینی وجود ندارد که این نابرابری به طور طبیعی از بین برود یا حتی کاهش یابد، مگر اینکه اقدامات مثبتی برای رفع برخی از موانع موجود در مدل‌های تجاری دسترسی آزاد فعلی انجام شود"[9] .

“فدراسیون اروپایی آکادمیهای علوم و علوم انسانی (ALLEA) ” در بیانیه برابری در دسترسی آزاد که توسط گروه ویژه علم باز ALLEA تهیه شده، در بخش "تقویت ساختارهای نابرابر" به نقد شرایط حاکم بر دسترسی و موانع برابری اشاره می‌کند:

اگرچه قراردادهای جمعی می‌تواند برای محققان فردی که به سازمان‌هایی که تحت پوشش چنین قراردادهایی هستند سودمند باشد، باز هم ALLEA چندین نابرابری مهم ناشی از این نوع قراردادها را مشکل‌ساز می‌داند:

1. «[این معاملات] به طور مؤثر چنین محققانی را تشویق می‌کند تا در مجلات تحت پوشش قرارداد، که اغلب مجلات گران قیمتی هستند که بر اساس «ضریب تأثیر» بالای خود قیمتگذاری می‌کنند، منتشر کنند - معیاری که توسط طرح‌های علم باز به عنوان مشکل‌ساز ذکر شده است.»
2. «این انگیزه ضمنی خطر افزایش تسلط ناشران بزرگ تجاری بر بازار را به همراه دارد و به وضوح به ناشران تخصصی و ناشران انجمنهای علمی کوچک‌تر آسیب وارد می‌کند».
3. «این واقعیت را در نظر نمی گیرد که حداقل در علوم انسانی، هنوز تعداد قابل توجهی از محققین وجود دارند که به مؤسسات مشمول این معاملات و یا در برخی موارد به هیچ مؤسسه ای وابسته نیستند».
4. «این امتیاز که برای محققان ایجاد شده است. نیازهای محققان مستقر در جنوب جهانی، در مؤسسات کوچکتر یا در صنعت را نادیده می گیرد. این بخش از حوزه‌های تحقیقاتی با بودجه مناسب نسبت به حوزه‌های به همان اندازه مهم، اما با منابع کم‌تر، ترجیح می‌دهد.[10]»

“شورای علم بین المللی”[11] در نشستی که با موسسات همراه[12] در مورد برابری دسترسی برگزار کردند نیز بر موارد زیر تاکید کردند:

"هزینه های مرتبط با خدمات انتشارات دسترسی آزاد باید منصفانه، معقول، شفاف و در سطح جهانی منصفانه باشد. ارتباطات علمی بخشی از فرآیند تحقیق است و به این ترتیب، هزینه های خدمات انتشارات با دسترسی آزاد در نهایت باید توسط سرمایه گذاران و مؤسسات تحقیقاتی متقبل شود.

هزینه کردن برای انتشارات علمی باید امکان دسترسی آزاد جهانی را هم برای خوانندگان و هم برای نویسندگان فراهم کند[13].

"علوم باز باید نقش مهمی در تضمین برابری بین محققان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ایفا کند، امکان به اشتراک گذاری عادلانه و متقابل ورودی ها و خروجی های علمی و دسترسی برابر به دانش علمی برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان دانش بدون در نظر گرفتن محل جغرافیایی، ملیت، نژاد، سن. جنسیت، درآمد، شرایط اجتماعی-اقتصادی، مرتبه علمی یا شغلی، رشته، زبان، مذهب، معلولیت، قومیت یا وضعیت مهاجرت یا هر دلیل دیگری.[14]"

و اما راه حل پیشتاز، که ترجیح می‌دهم از زبان خودPLOS  برایتان بازگو کنم:

"کتابخانه عمومی علوم" PLOS یک ناشر غیرانتفاعی با دسترسی آزاد است که به محققان این امکان را می دهد تا با مدیریت تغییر و تحول در ارتباطات علمی / پژوهشی، پیشرفت در علم و پزشکی را تسریع بخشند. این مجموعه  از سال 2001 شروع بکار کرد و ابداع کننده بسیاری از راه حلهای دسترسی آزاد است . اولین مجلات دسترسی آزاد کامل را این ناشر منتشر ساخت و اولین شکل APC یا همان هزینه پردازش مقاله را PLOS ابداع کرد و با قیمت تمام شده به محققان عرضه کرد". PLOS به درستی مدعی است که در همه این 22 سال "در حال شکستن مرزها هستیم.... و به جنبش برای جایگزینی کردن مجلات  OA ببه جای مجلات اشتراکی کمک کردیم. "[15].

PLOS در مقاله "انتشار دسترسی آزاد را برای محققان در هر منطقه عادلانه کنید[16]" مدل جدید دسترسسی آزاد و علم باز خود مشهور به برابری جهانی را منتشر کرده است که راه حلی است که به پژوهشگران کشورهای جنوب جهانی (کشورهای کم درآمد و کشورهای فقیر) این امکان را می‌دهد که بتوانند مقاله‌های خود را با هزینه بسیار کم یا بدون هزینه منتشر کنند) : " ما معتقدیم دانش علمی با دیدگاه‌های مختلف تقویت می‌شود و وقتی آشکارا به اشتراک گذاشته شود، پیشرفت را سریع‌تر تسریع می‌کند. مدل برابری جهانی ما موانع مالی را برای محققان برای مشارکت در دسترسی آزاد و علم باز با ارائه فرصت‌های مشارکتی مقرون‌به‌صرفه و عادلانه برای مؤسسات آنها در هر منطقه از جهان برطرف می‌کند[17]. این مدل به مدل S2O ‌که Annual Review که در سال 2021 پیشنهاد داده و در بخشهای پیشین توضیح داده شد، بسیار نزدیک است.

دقت بفرمائید، مدل دسترسی جهانی یک مدل است و هنوز تا پذیرفتن یا پیوستن ناشران به آن زمان زیادی در پیش روی خواهیم داشت مانند بار پیشین (22 سال پیش) که APC را ابداع کردند، ابتدا در مورد مجلات خودشان اعمال شد و کم کم ناشران به آن پیوستند و هم اکنون نیز بر مدل برابری جهانی اصرار دارند. PLOS نماد دسترسی آزاد است و 12 مجله منتشر می کند که از ابتدا دسترسی آزاد بود و هزینه انتشار مقاله را از نویسنده دریافت می کرد (و احتمالا هنوز ادامه دارد) ، با این تفاوت که قیمت گذاری شفاف داشته و هزینه انتشار حدود یک سوم قیمت ناشران تحاری بود. در مدل برابری جهانی PLOS هزینه‌های انتشار بر عهده موسسه است. میزان مشارکت موسسه بر اساس سابقه خروجی تحقیقات  هر موسسه و نیز  اقتصاد منطقه‌ای آن‌ها با توجه شاخصهای بانک جهانی تعیین می‌شود.

PLOS مزایای این مدل را چنسن اعلام می‌نماید:

قیمت مقرون به صرفه و منصفانه منطقه‌ای

مدل برابری جهانی ما برای توانمندسازی موسسات در هر منطقه از جهان طراحی شده تا با حذف موانع مالی، پشتیبانی دسترسی آزاد را برای نویسندگان ارائه دهد. قیمت‌گذاری سازمانی سطح‌بندی شده ما فرصت‌های انتشار نامحدود را نسبت به APC‌های منفرد برای مؤسسات با هر سطح درآمدی مقرون به صرفه‌تر می‌کند و منعکس‌کننده اقتصاد منطقه‌ای هر مؤسسه است و فرصت‌های عادلانه برای مشارکت را فراهم می‌کند.

"ما معتقدیم که به شرکای خود بینش بیشتری در مورد فعالیت انتشارات و هزینه ارائه می دهیم تا راه حل هایی را ادامه دهیم که به نفع کل جامعه علمی است. تحت چارچوب Plan S، ما متعهد شده‌ایم هزینه‌های مجله‌های خود را به طور شفاف به اشتراک بگذاریم.  .... ما بر این باوریم که علم وقتی همه افراد را شامل می‌شود، سریع‌تر پیشرفت می‌کند. شرکای مدل برابری جهانی ما می توانند به ما کمک کنند تا از طریق مشارکت با قیمت تمام  شده، انتشارات دسترسی آزاد را برای همه محققان در دسترس‌تر کنیم. تمام وجوه حاصل از این پرداخت‌های داوطلبانه برای کاهش بیشتر رده‌های قیمت‌گذاری برای مؤسسات در کشورهای با درآمد کم و متوسط در سال آینده تجمیع می‌شود. سهم سهام کاملاً اختیاری است و مؤسسات می توانند هر چند بار که بخواهند شرکت کنند[18]".

PLOS در وبگاه خود اعلام کرده است اگر کتابدار هستید و در مورد مشارکت خود در PLOS سؤالی دارید، لطفاً به مرکز منابع سازمانی ما مراجعه کنید یا مستقیماً با PLOS به آدرس این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید تماس بگیرید.

وضعیت ایران در این آستانه چیست؟

خوب دوستان با این تفاصیل تکلیف ما چیست؟ هفته پیش نوشتم ایران نیز به صندوقی حتی فرا وزارتی نیاز دارد، ‌مانند صندوق حمایت از پژوهشگران یا کنسرسیومی از همه موسسات دانشگاهی پژوهشی ایران که بتواند مذاکره کند و با هر ناشری وارد گفتگو شود و استادان و پژوهشگران را از نگرانی پرداخت هزینه ها درآورد.

مدل برابری جهانی همان‌طور که دیدید، قیمت گذاری خود را بر اساس سوابق تحقیقات + درآمد سرانه کشور شما بر پایه معیارهای بانک جهانی و سازمان ملل متحد محاسبه می‌کند.

اگر به جدول تقسیم بندی کشورهای ضعیف و کم درآمد  Low & middle income countries  (زیرنویس) که "اقدام Research 4 Life”  " سازمان ملل بر آن تاکید گذاشته است رجوع کنید نام ایران را با وجود تحریمها و نبود درآمد کافی، نه تنها در کشورهای کم درآمد که درجدول کشورهای ضعیف هم نگذاشته و ایران مانند سالهای گذشته در صورت کشورهای دارای درآمد باقی مانده است. و نکته دیگر سابقه انتشاراتی ایران در دهسال گذشته است که می‌تواند هزینه اشتراک در مدل برابری جهانی را برای ایران بسیار بالا ببرد.

با سپاس از آقای دکتر بهروز رسولی همکار بسیار عزیزم، از ایشان آماری از مقاله های چاپ شده ایران در مجلات ناشران بزرگ چهانی را خواستم که زحمت کشیدند و این آمار را بر اساس داده‌های اسکوپوس در اختیار من گذاشتند که تقدیم می‌ کنم:

با این جدول باید افتخار کنیم که در علم جهانی مشارکت به نسبت خوبی داریم، لیکن این پر زیبا برای طاووس هزینه هایی دارد که از هم اکنون باید به طور جدی به آن بیندیشیم. این آمار و قرار گرفتن در صورت کشورهای ثروتمند، نیاز به مذاکره‌های جدی با ناشران دارد که رقم ها از میزان پرداختیهای سالیان گذشته برای اشتراک مجلات دانشگاها بیشتر نشود.

عمرانی، سیدابراهیم. « پیشنهادی تازه از PLOS برای گذر به علم باز : مدل برابری جهانی Global equity Model   دسترسی آزاد». سخن هفته لیزنا، شماره 651، 26 تیرماه ۱۴۰۲.

-------------------------------------------------------

[1] . https://scienceeurope.org/events/open-science-conference-2022/

[2] . https://scienceeurope.org/news/first-workshop-on-global-equity-in-open-access-publishing/

[3] . Public Library of Science (PLOS) . موسسه‌ای غیر انتفاعی با سیاست دسترسی باز

[4] . https://ondemand.sspnet.org/Title/3f0331db-7b5d-4b8b-96a3-a957db192c78

[5] . Research for life Initiative (ترجمه Initiative به فارسی را اقدام انتخاب کردم که گروهی هستند که دور هم جمع می‌شوند و اولین قدمها را برمی‌دارند. این گروه سرکت، سازمان، یا نهاد نیستند، جمعی آغارز کننده هستند. ابتکار هم ترجمه کرده اند).

[6] . Powell, Andreay Rob Johnson and Rachet Herbert. Achieving an an Equitable Transition ion to Open Access for Researchers in Lower and Middle-Income Countries.(2020) )https://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=scholcom

[7] . Low & middle income countries

[8] . Powell. همان

[9] . همان

[10] https://www.interacademies.org/publication/equity-open-access

[11]. International Science Council

[12] .  موسسات همراه شورای بین المللی علم  عبارتند از:

African Association of Universities / cOAlition S / EIFL / Open Access 2020 Initiative / Science Europe
UNESCO

[13] . https://council.science/events/global-equity-in-open-access-publishing/

[14] . همان.  به نقل از توصیه یونسکو در مورد علوم باز، صفحه 7:

https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/recommendation   

[15] . https://plos.org/about/

[16] . Make Open Access publishing equitable for researchers in every region. 2023 (برگرفته در 1/7/2023= 10/4/1402)   https://plos.org/resources/global-equity-model/

[17] . همان

[18]. همان

[i] . Countries, areas and territories

Core Offer countries, areas and territories

Group A (free access)

Group B (low-cost access)