ساختارهای شغلی علم اطلاعات و دانش شناسی

 لیزنا، دکتر میترا صمیعی، عضوهیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی  و دبیر کمیته TC46 سازمان ملی استاندارد ایران:

 به نام خداوند جان و خرد                      کزین برتر اندیشه بر نگذرد

خداوند نام و خداوند جای                      خداوند روزی ده رهنمای

 حرفه و شغل کتابداری و اطلاع  رسانی از گذشته تاکنون در معرض تغییرات و تحولات بسیاری قرار گرفته است . ورود فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی در کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی باعث تغییر و تحول در مشاغل کتابداری و اطلاع رسانی نیز شده است . در سطح آموزش عالی نیز، رشته به لحاظ کمی و کیفی شاهد تحولات زیاد و مسائل و مشکلات گوناگونی بوده است و از جمله حوزه‌هایی  بوده است که تغییرات گسترد‌ه‌ای را شاهد بوده است. در سال‎های گذشته، فقدان برنامه مدون برای رشته جهت تطبیق با تحولات فناوری؛ ایستایی برنامه درسی رشته؛ همخوان نبودن شیوه‌‌های آموزشی با محیط کار، فقدان رابطه علمی سازمان یافته بین گروه‌های آموزشی و بازار کار ، عدم تدریس کاربردی دروس دانشگاهی توسط اساتید رشته، رویکرد سنتی و غیرروزآمد برنامه درسی ، از مشکلات نظام آموزشی رشته در گذشته بود . خوشبختانه با پیگیری های بسیار  اساتید رشته و تلاش کمیته برنامه‌ریزی کتابداری و اطلاع‌رسانی دفتر گسترش و برنامه‌ریزی آموزش عالی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ، عنوان رشته، 19شهریور 1390  به " علم اطلاعات و دانش شناسی " تغییر یافت. تغییرات  حاصله در محتواهای درسی برنامه درسی رشته" علم اطلاعات و دانش شناسی" در کاربرد فناوری و به کارگیری فناوری ‌های نوین در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی صورت گرفته است.

به نظر می‌رسد در بازار کار اینگونه متداول شده است که دانش‌آموختگان رشته برای انجام وظایف تخصصی خود در محیط‌‌های جدید که کاربرد فناوری اطلاعات در آن‌ها متداول است آمادگی لازم را پیدا نکرده و فاقد دانش کافی در ایفای نقش خود هستند و بیشتر می‌توانند در کتابخانه‌‌های سنتی وظایف یک کتابدار سنتی را انجام دهند. در کتابخانه ها و سازمان ها نیز ازکتابدار انتظار همین فعالیت سنتی رادارند و هنوز پست"کتابدار"در بسیاری از سازمان ها برای فارغ التحصیلان این رشته به کار گرفته می شود.در نتیجه میان انتظارات جامعه و سازمان‌‌ها از کتابداران و توانایی‌‌های عملی آن‌ها در انجام وظایف یک متخصص اطلاع‌رسانی فاصله قابل توجهی ایجاد شده است .

 از طرف دیگر،همگام نشدن برنامه های مدون آموزشی رشته با تحولات جاری می‌تواند به عدم ارتقاء موفقیت اجتماعی و وضعیت اقتصادی فارغ‌التحصیلان رشته بینجامد. در صورتی که اگر میزان بازدهی دانش‌آموختگان رشته و جذب آن‌ها در مشاغل وابسته به این رشته، محتوای دروس و آموخته‌‌هایشان با نیاز‌های جامعه و بازار کار همخوانی داشته باشد، می‌توان به کارآیی و بهره‌مندی رشته در جامعه امیدوار بود. خوشبختانه در کشور ما رشته علم اطلاعات و دانش شناسی از نظر کمی یعنی تعداد گروه های آموزشی و اعضای هیات علمی نسبت به جهان وضعیت خوبی دارد . ولی یکی از مشکلات آموزش دانشگاهی در سطح کشور ، فقدان آموزش های تخصصی و تربیت متخصصان حرفه ای و خلاق برای ورود به بازارکار است. لذا لازم است مدرسان دانشگاه ها به ایجاد تحول حرفه‌ای در دانشجویان با آموزش مهارت های تخصصی بپردازند. این مهارت ها عبارت است از : کسب توانایی های منحصر به فرد دانش آموخته های علم اطلاعات و دانش شناسی ( نظیر متخصص داده، مدیر فناوری اطلاعات ، معمار اطلاعات ، مشاور اطلاعاتی ، متخصص فراداده ،کتابدار مرجع دیجیتال،مدیر محتوا ،مجموعه ساز دیجیتال،کتابدار واسپاری دیجیتال ، کتابدار سامانه های اطلاعاتی ،کتابدار توسعه سیستم ها ،کتابدار خدمات وبی و...) ؛مهارت های کسب وکار ( نظیر نظارت و سرپرستی، تخصص در بودجه بندی ، مدیریت پروژه ، اقتصاد اطلاعات) و توانمندهای حرفه ای ( نظیر تفکر خلاق ،ارتباطات بین فردی، اخلاق حرفه ای وغیره ) . ( دریتی ،1393).

همچنین، با افزایش فارغ التحصیلان این رشته، یکی از نگرانی های اکثر دانش آموخته های این رشته پس از فراغت تحصیل، یافتن شغل مناسب است .تصور بسیاری از فارغ التحصیلان این رشته ، کار در یک کتابخانه، مرکز اطلاع رسانی و مرکز آرشیوی است. طی تحقیقی که یزدان منصوریان در سال 1390 با عنوان "صد شغل برای کتابداران: پست های سازمانی نوین در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی " انجام داده است :" مشاغل را در 7 گروه معرفی کرد که این گروه ها عبارت بودند از : پست های/مشاغل حرفه ای سنتی و مرسوم در کتابداری ؛پست های جدید مرتبط با فناوری های نوین ؛ پست های آموزشی ؛ پست های پژوهشی ؛ پست های ویژه کتابداری موضوعی ؛ پست های مربوط به خدمات ویژه کتابخانه ها و پست های مربوط به منابع اطلاعاتی خاص. یافته های پژوهش منصوریان(1390) نشان دادکه گسترش فناوری های نوین تاثیر مثبت بر بازار کار کتابداری گذاشته و از این رهگذر فرصت های تازه ای در اختیار متخصصان این رشته قرار گرفته است. همچنین دامنه مشاغلی که کتابداران در اختیار دارند ، از وسعتی به مراتب بیش از گذشته برخوردار است. با معرفی پست های سازمانی جدید ، مشاغل معمول و سنتی کتابداران از بازار کار این حرفه حذف نشده و همچنان فعالیت های گذشته آنان در کنار عرصه های جدید در جریان است"( منصوریان ، 1390 ).

در سالهای اخیر با توجه به افزایش جذب دانشجو در تمام رشته ها و مقاطع تحصیلی بویژه تحصیلات تکمیلی تعداد دانش آموختگان  رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در این مقاطع افزایش چشمگیری داشته است و این مسئله بازار کار رشته را هم تحت تاثیر قرار داده است . البته موفقیت در بازارکار مستلزم برخورداری از مهارت های نوین و تخصصی دانش آموخته این رشته است. مهم ترین مهارت هایی مورد نیاز دانش آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در پژوهش منصوریان (1390) ،شامل موارد ذیل است :

دانش تخصصی کتابداری ؛ مهارت های رایانه ای عمومی و تخصصی ، تسلط بر حداقل یک زبان خارجی ، توانایی کار گروهی ، برخورداری از روحیه همکاری ، توانایی برقراری ارتباطات فردی، توانایی در مطالعه مستقل، آمادگی برای توسعه دانش شخصی ، نظم و انعطاف پذیری (منصوریان ،1390 ).

نهمین همایش ملی ادکا با عنوان " ساختارهای شغلی علم اطلاعات و دانش شناسی: گذشته ، حال و آینده " ، با تاکید بر اهمیت جایگاه شغلی و بازطراحی ساختارهای نوین شغلی، در نظر دارد با توجه به تغییر عنوان رشته از "کتابداری و اطلاع رسانی" به " علم اطلاعات و دانش‌شناسی" ،سیر تحولی ساختارهای شغلی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی را از گذشته تا به امروز مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.  در بین رشته‌‌های دانشگاهی، رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به دلیل ماهیت میان رشته‌ای،  و تاثیر پذیری از فناوری اطلاعات با تغییرات بسیاری روبه رو بوده است. با توسعه و تکامل هر یک از علوم تاثیر پذیرفته است و با تغییرات سریع در جامعه روبرو بوده است. ورود و توسعه فناوری اطلاعات امروز به عنوان یک صنعت بزرگ و فراگیر ارزش افزوده بسیاری را برای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی به وجود آورده است. تغییرات باعث تغییر در رفتار اطلاع‌یابی کاربران، نیاز‌های اطلاعاتی، مشاغل کتابخانه ها ، پست های جدید شغلی و تغییر در سطح توقع افراد از سازمان‌‌ها شده است.  واکنش مناسب در قبال این تغییرات باید منطقی، به موقع، متکی بر خرد جمعی و براساس اطلاعات موثق و همراه با آینده‌نگری باشد. باید اظهار داشت که فرصت های شغلی بسیار متنوعی در اختیار دانش آموختگان کتابداری قرار گرفته است و گسترش فناوری های نوین اطلاعاتی نه تنها تهدیدی برای جایگاه این رشته محسوب نمی شود ، بلکه خود فرصت های تازه ای را برای رشته ایجاد کرده است . پست های فراوانی با عناوین جدید و وظایفی متنوع می توان برای دانش آموختگان تعریف  و ایجاد کردکه این خود نوید بخش گسترش فرصت های شغلی است . از طرف دیگر،نظام آموزشی کشور نیز باید خلاقیت، ابتکار و نوآوری را در افراد پرورش دهد تا نه تنها فرد در یافتن شغل مورد نظر توفیق یابد بلکه خود به ایجاد اشتغال و شکوفایی در اقتصاد متحول امروز مبادرت ورزد .

این همایش به دنبال پاسخگویی به سوالات ذیل است :

آیا فناوری های نوین اطلاعاتی در بازار کار کتابداری تاثیر داشته است؟

ایا ضروری است با توجه به فناوری های نوین اطلاعاتی و تغییر سرفصل مصوب درسی ، پست های سازمانی نیز تغییر کنند؟

آیا با پست های جدید ، مشاغل سنتی کتابداران در کتابخانه ها از حرفه حذف می شوند؟

فرصت ها و تهدیدهای مشاغل جدیدکتابداری با توجه به تغییرات فناوری های نوین اطلاعاتی چیست؟

مدیریت شغلی در حرفه چگونه اتفاق می افتد؟

آیا برنامه های آموزشی کشور بر خلاقیت و نوآوری و مدیریت مشارکتی در فرایندهای شغلی تاکید دارد؟

دامنه مشاغل کتابداران در هزاره جدید چه تحولاتی داشته است؟

آیا شبکه های اجتماعی جدید می توانند در کسب وکار های الکترونیکی برای کتابداران مفید باشد؟

تا چه حد کتابداران می توانند در کسب وکار های الکترونیکی وارد شوند ؟

و سوالات بسیار دیگری که در همایش ملی ادکا مورد بررسی قرار خواهد گرفت . در این همایش مقالات بسیار مفیدی از دانشجویان رشته دریافت کردیم که این حاکی از این واقعیت است که بحث ساختارهای شغلی حرفه علم اطلاعات و دانش شناسی به یکی از دغدغه های جدی دانشجویان بدل شده است. بیستم آبان ماه 1395 در سالن  همایش دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه علامه طباطبائی  از ساعت 8 الی 5 بعد ظهر در انتظار قدوم سبزتان هستیم . به امید دیدار.

منابع :

دریتی ، جی.کیم(1393).شغل های کتابداری و علم اطلاعات : مدیریت و ارتقای فعالیت های حرفه ای . ترجمه عصمت مومنی ، علیرضا عبودیت و فاطمه علی زاده . تهران ، نشر کتابدار ،

منصوریان ، یزدان (1390). صد شغل برای کتابداران : پست های سازمانی نوین در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی . فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات .دوره 22 ،3 (پاییز ):95-102

صمیعی، میترا. «ساختارهای شغلی علم اطلاعات و دانش شناسی». سخن هفته لیزنا، شماره ۳۱1، ۱7 آبان 1395