کتابخانه­ های عمومی و کودکان ما!!

لیزنا، منصور کوهی رستمی، دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی: چندی پیش که مراحل ویرایش و بازبینی نهایی ترجمه کتاب "رفتار اطلاعاتی نسل جدید: کودکان و نوجوانان قرن 21" نوشته جمشید بهشتی و اندرو لارج را انجام می­ دادم، متوجه نگاه عمیق و برنامه­ های ویژه کشورهای غربی برای توسعه خواندن کودکان و رفتارهای اطلاعاتی آنها به ویژه در محیط کتابخانه های عمومی شدم. همزمان با این مسئله در جلسه­ ای شرکت کردم که موضوع آن تخصیص تجهیزات به کتابخانه­ های عمومی بود. تنها نکته امیدوار کننده جلسه نگاه ویژه به بخش­های کودک و نوجوان در کتابخانه­ های عمومی بود و اینکه بالاخره ما نیز متوجه شده­ ایم که برای کودک و نوجوان هم باید فکری کنیم و آنان را هم به عنوان یکی از مهم­ترین مخاطبین کتابخانه­ های عمومی در نظر بگیریم.

به دلیل اینکه دوره کودکی تأثیرپذیر­ترین دوره زندگی است و نهادینه کردن مطالعه در این سنین از اهمیت خاصی برخوردار است، کودک و نوجوان در تمامی استانداردهای کتابخانه­ ای و به ویژه در استانداردهای ایفلا و یونسکو در مورد کتابخانه­ های عمومی همواره مورد توجه بوده است. اما علی­رغم تلاش­ سال­های اخیر در کشور شواهد نشان می ­دهد که کتابخانه­ های عمومی، به دلایل مختلف، به خدمات کودکان و نوجوانان کمتر پرداخته­ اند. در نگاهی نیز که هم اکنون در کتابخانه­ های عمومی شکل گرفته است عمدتاً خواندن با مطالعه مترادف گرفته می­ شود و تمامی برنامه­ ها و راهبردهای کتابخانه­ های عمومی در خصوص ترویج کتابخوانی است؛ همانطور که منصوریان (1387) نیز معتقد است شاید بهتر باشد که مطالعه را بر اساس میزان تعامل انسان با منابع اطلاعاتی تعریف کنیم. بنابراین خواندن و خواندن لذتبخش، بخشی از تعامل کودک با اطلاعات است. این در حالی است که تنها یکی از بخش­ های مهم رفتار اطلاعاتی زندگی روزانه کودک و نوجوان، تمایلات و کشش­ها به سمت خواندنی­ های لذتبخش است. لذا در بسیاری از کشورهای پیشرفته مفهوم مطالعه به مفهوم کلی­تر آن یعنی سواد اطلاعاتی تبدیل شده است اما در کشور ما کماکان برنامه ­ها برای ترویج کتابخوانی است و از سایر تعاملات کودک با اطلاعات چشم­ پوشی می­شود. بنابراین نه خواندن توسعه پیدا می­ کند و نه کودکان و نوجوانان ما با سواد اطلاعاتی می شوند.

آنچه که امروزه برای ما بزرگترها ملموس است و هر روز شاهد آن هستیم این این است که دوران کودکیِ کودکان امروز با دوران کودکی ما بزرگترها بسیار متفاوت تر شده است. در دنیای امروز کودکان از بدو تولد در معرض ارائه الکترونیکی و دیجیتالی محتوا هستند و به درستی آنها را بومیان دیجیتال[1] نامیده­ اند (پرنسکی[2]، 2001). کودکان امروز با توجه به اندیشه بومیان دیجیتال "با تمام نسل­های قبل از خود متفاوت هستند، چرا که به دلیل قرار گرفتن فراگیر و مستمر در مقابل فن­آوری مدرن به گونه ­ای متفاوت فکر می­کنند، رفتار می­کنند و یاد می ­گیرند" (بنت و میتون[3]، 2010، نقل در بهشتی و لارج، 1395). کودک قرن بیست و یکم در یک دنیای اشباع شده از رسانه، در حال رشد است. جایی که اطلاعات در دسترس، چندوجهی، تعاملی و به گونه ­ای رو به رشد برای متقاعد کردن او طراحی شده است. بنابراین در این شرایط دسترسی صرف به اطلاعات کافی نیست. کودکان و نوجوانان نیاز دارند تا بدانند چگونه از نظر انتقادی و اخلاقی اطلاعات را ارزیابی، ترکیب، استفاده، خلق و به اشتراک بگذارند.

اما در عصر حاضر که کودک در معرض عرض اندام انواع رسانه ­های دیداری - شنیداری و حضور پررنگ اینترنت است، محدود کردن کودک تنها به شکل سنتی کتاب سنتی منطقی به نظر نمی­ رسد (قزل ایاغ، 1383). این یک مفهوم کلیدی است که والدین، کتابداران و کتابخانه ها باید درک کنند که کودک و نوجوان امروزی در حال رشد در محیطی دیجیتالی است، و اینکه چگونه و از طریق چه رسانه­ ای برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود استفاده می­ کند چندان اهمیت ندارد. از آنجا که روز به روز زندگی مجازی و غیرمجازی کودکان و نوجوانان درهم تنیده ­تر می­ شود، استفاده از طیفی از شبکه­ های اجتماعی و دیگر فن­ آوری­های ارتباطی برای برقراری  ارتباط و تعامل با اعضاء جامعه و آشنایان در هم آمیخته می­ شود (بهشتی و لارج، 1395). موضوع با اهمیت در این فرایند شناخت کودک، محدودیت­ ها و توانایی­ هایش، نیازهای اطلاعاتی­­اش، و محدودیت­ها و توانایی­ های رسانه­ های مختلف است.

با توجه به تغییرات وسیع انواع منابع و رسانه ­های الکترونیکی و رفتار اطلاعاتی کودک و نوجوان در عصر جدید، می توان این سئوال را مطرح کرد که نقش کتابخانه­ ها در رفتار اطلاعاتی کودکان و نوجوانان چه تغییری کرده است؟ کتابخانه­ ها چگونه با نیازها، علایق، رفتار اطلاع یابی، استفاده از اطلاعات و خلق محتوا برای کودکان و جوانان در محیط دیجیتالی قرن 21 سازگار می­شوند؟ شواهد علمی نشان می دهد که از زمانی که اولین کتابخانه ­ها تاسیس شدند، در ترویج سوادآموزی نقش داشته­ اند. در استانداردهای انجمن کتابخانه­ های آموزشگاهی آمریکا آمده است: که چالش قرن 21 در ارتباط با سوادآموزی، وسعت و عمق آن است. در محیط دیجیتال، سواد باید شامل توانایی "خواندن و درک متن در تمام فرمت­ ها (به عنوان مثال، تصویر، ویدئو، چاپ) و در تمام زمینه­ ها باشد". متن و خواندن در اینجا در معنای وسیع کلمه، به ترکیب توانایی رمزگشایی و درک تمامی اشکال و فرمت ­های رسانه­ ای، به کار برده می­ شود (لارج و بهشتی، 1395). در دنیای پیشرفته همانطور که رسانه­ های دیجیتال بیشتر و بیشتر ظهور یافته و توسط کودکان و نوجوانان به عنوان حامل اطلاعات پذیرفته می­ شوند، به طور همزمان نقش کتابخانه­ ها به عنوان نماد کمک به آنها برای باسواد شدن و استفاده از آن گسترش می­یابد. سواد اطلاعاتی، توانایی مکان­ یابی، یافتن، استفاده و ایجاد اطلاعات، به ویژه به عنوان مسئولیت کتابخانه ­های عمومی و مدارس در نظر گرفته می ­شود.

نمونه­­ هایی از این نوع نگاه در کتابخانه­ های عمومی دنیا قابل مشاهده است. برای مثال در سال 2011 در کتابخانه­ های عمومی آمریکا 2,377,889 برنامه (64 درصد از کل برنامه ها) برای کودکان و 262,196 برنامه (7 درصد از کل برنامه ­ها) برای نوجوانان ارائه شده است. در سال 2006 بنیاد مک آرتور با بیش از 50 میلیون دلار بر روی یک طرح دیجیتالی برای کودکان و نوجوانان سرمایه گذاری کرد. یومدیا[4] که در سال 2009 در کتابخانه عمومی شیکاگوو افتتاح شد، اولین آزمایشگاه کتابخانه ­ای است. این مرکز با هزینه حدود 2/1 میلیون دلار ایجاد شد که دارای سه حوزه مجزا است: یک فضای آرام­بخش "وقت گذرانی" برای معاشرت بعد از مدرسه، یک فضای "اوقات خوش" برایی استفاده فردی مشترک از منابع کتابخانه­ مانند بازی، کتاب­ها، و کامپیوترها یا منابع تکالیف خانگی و یک فضای "سرگرم با فن آوری" برای تعامل عمیق با منابع دیجیتال.

از آنجا که متخصصان و صاحبنظران به اثرات فزاینده دنیای دیجیتال بر کتابخانه ­ها می­ اندیشند، نقش کتابخانه­ ها در فراهم آوری و دسترسی، البته به شیوه­ هایی متفاوت از گذشته، تداوم می­یابد. بنابراین کتابخانه­ های امروزی برای استمرار حیات خود بایستی نقش های جدید خود را شناخته و آنها را انجام دهند. کتابخانه­ های عمومی ما نیز برای استمرار حیات خود بایستی در این مسیر گام بردارند. در کشور ما نیز در چند سال اخیر تمرکز و توجه بیشتری در کتابخانه­ های عمومی به کودک و نوجوان شده است. و این نگاه در سخنان متولیان نهاد کتابخانه­ های عمومی کشور به وفور به چشم می­خورد. اما این توجه با حداقل بودجه ­ها و برنامه­ ها و تمرکز بر روی خواندن و دسترسی به مواد خواندنی بوده و هیچ برنامه مدونی برای توسعه تعامل کودک با اطلاعات که خواندن نیز جزئی از آن است، وجود ندارد. البته باید توجه داشته باشیم که کتابخانه­ های عمومی به واسطه مشکلات عدیده ساختاری و قانونی به تنهایی نمی­توانند در این مسیر حرکت کرده و موفق عمل نمایند. برای توسعه کودکی که مطالعه و خواندن یکی از راه­های توسعه­ی آن است سه نهاد "خانواده"، "مدرسه" و "دولت" بایستی در کنار هم برنامه ­ریزی مدونی برای دوران کودکی انجام دهند. به قول دکتر رنانی (1395) به دلیل «جهل والدین»، «غفلت معلمان» و «جاه‌طلبی سیاست‌مداران»، جامعه‌‌ای هستیم که هیچ افق، ‌برنامه و راهبردی برای کودکانمان نداشته­ ایم؛ در واقع ما «جامعه‌ی بی‌ کودکی» هستیم. لذا برای توسعه­ کودکی باید از یک مدل ساده اجتماعی که در آن کودکان به عنوان مخاطبان غیر فعال تحت سلطه ایدئولوژی­ ها و هنجارهای بزرگسالان هستند فراتر برویم. در این نگاه نو ما به دنبال دادن فرصت بیان به کودکان و جوانانی هستیم که اغلب شنیده نمی­شوند و این امر مستلزم عزمی ملی است که از نهاد خانواده، مدرسه و دولت با راهبردها و برنامه­ های جدید می­ توان انتظار داشت. در این راه کتابخانه­ های عمومی که همیشه کودکان و نوجوانان را جزئی از مخاطبان اصلی خود در نظر داشته­ اند بایستی با طرحی نو در این راستا گام بردارند نه تنها با چند قفسه، میز و صندلی کودک!!! اگر متولیان کتابخانه ­های عمومی همین امروز تصمیم بگیرند که حداقل 50 درصد بودجه­ ها و برنامه ­ها را برای توسعه مطالعه و بهبود رفتار اطلاعاتی کودکان و نوجوانان اختصاص دهند، می ­توان امید داشت که در آینده، هم کودکی در کشور توسعه پیدا خواهد کرد و هم کتابخانه­ های عمومی. در غیر اینصورت............

منابع:

بهشتی، جمشید و اندرو لارج (1395). رفتار اطلاعاتی نسل جدید: کودکان و نوجوانان قرن 21. ترجمه منصور کوهی رستمی، ندا پورخلیل، مریم فلاح؛ ویراستار زاهد بیگدلی. همدان: سپهر دانش.

خسروی، فریبرز؛ منصوریان، یزدان؛ علیپورحافظی، مهدی؛ علی محمدی، داریوش (1387). نشست تأثیر منابع الکترونیک بر مطالعه. کتاب ماه کلیات. 128،  14-23.

رنانی، محسن (1395).  پاسخ بنیادین یه یک سؤال دیرین: چرا ما ایرانیان در مسیر توسعه درجا زده ایم؟ سخنرانی ارایه شده در هفتمین نشست کافه خرد.

قزل ایاغ، ثریا (1383). ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن. تهران: سمت.

American Association of School Librarians. (2008)  “Standards for the 21st-Century Learner.”     Accessed January 2012, ttp://www.ala.org/aasl/guidelinesandstandards/learningstandards/standards.

Prensky, Marc (2001).  “Digital Natives, Digital Immigrants.” On the Horizon 9, 1–5.

رستمی کوهی، منصور. «کتابخانه ­های عمومی و کودکان ما!!». سخن هفته لیزنا، شماره 334، 4 اردیبهشت 1396.

[1]- digital natives

[2] -Prensky

[3]- Bennett & Maton

[4]- YouMedia