پژوهشگر در سامانه حافظه ملی ایرانیان باید به اصل منبع دسترسی داشته باشد

محسن حاجی‌زین‌العابدینی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی و رئیس کتابخانه های این دانشگاه در گفتگو با لیزنا گفت: هر کشوری لازم دارد تا داشته‌های فرهنگی خود را گردآوری و مدیریت کند، تا افراد بدانند در کشور خود چه منابعی دارند و شهروندان معمولی و پژوهشگران به آنها دسترسی داشته‌باشند. این طرح فی‌نفسه می‌تواند عالی باشد و آن چیزی که برای پژوهشگران و اهالی فرهنگ مهم است -فاصله زیادی با آن داریم- دسترسی به و امکان استفاده از متن کامل منابع است. کسب آگاهی از اینکه چه منابعی و در کجا وجود دارد، موجب می‌شود در گام‌های بعدی دسترسی به آنها ممکن شود.

سامانه حافظه ملی ایرانیان باید روزآمد باشد

وی تاکید کرد: روزآمدسازی منابع از همه اقدامات مهم‌تر است و اهمیت اساسی دارد. سامانه فقط برای یکبار ساخته نمی‌شود یکی از موارد مهم روزآمدسازی سامانه بدون درنگ است؛ یعنی سیستم به شکلی طراحی شود که بتواند در لحظه روزآمدی خود را داشته باشد. یکی از مشکلات سامانه های فرتوت که پیش از این وجود داشت، لزوم جمع‌آوری داده‌ها از کتاب‌فروشی‌‎ها، کتابخانه‌ها و مراکز مختلف بود تا در قدم بعدی سامانه به‌روز شود.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها روزآمدسازی آنلاین است و اینکه مخاطبین –افرادی که استفاده کننده و تولید کننده هستند – انگیزه لازم برای روزآمدسازی سامانه را داشته باشند. چراکه اگر این روند فقط بر عهده بخش دولتی باشد، با تغییر و تحولات دولتی، سیاست‌ها ومدیریت‌ها تغییر می‌کند و می‌تواند منجربه مشکلات اساسی شود.

نکته دیگر این است که شبکه‌های مردم نهاد و اجتماعی اگر در این زمینه فعال شوند، مثلا سامانه حافظه ملی ایرانیان مانند ویکی‌پدیا عمل کند؛ کاربران بتوانند آن را روزآمدسازی کنند، بهتر و سریع‌تر و ساده‌تر روزآمدسازی انجام می‌شود. اگر در این حوزه واگذاری انجام نشود، نمی‌توان روزآمدسازی را برعهده گرفت. اگر کاربران انگیزه لازم را داشته‌باشند و برایشان ساز و کار درستی طراحی شده‌باشد، می‌توانند بهترین گزینه برای روزآمد‌سازی باشد.

هر طرحی بدون اقدامات شبکه‌ای، محکوم به شکست است

وی افزود: لزوم ایجاد شبکه‌سازی میان کتابخانه‌ها، از نظر تئوری کاملا درست است، اما دو مساله مهمِ زیرساخت‌ها و اراده‌هایی است که از نظر مدیریتی و کارشناسی به دنبال اجرای آن باشد تا شبکه‌سازی انجام شود و به نتیجه برسد. تفاوت زیادی میان امکانات زیرساختی شهرستان‌ها و تهران وجود ندارد، چراکه مساله شبکه اینترنت مطرح است، هرجا که دسترسی الکترونیک در اختیار افراد باشد، می‌توانند از امکانات الکترونیک استفاده کنند. مساله دیگر این است که بدون شبکه نمی‌توان به جایی رسید. در دوران حاضر، اجرای طرحی بدون اقدامات شبکه‌ای و هم‌افزایی کاربران با تولیدکنندگان و سیاستگذاران، محکوم به شکست است. بنابراین هم‌افزایی میان کاربران سیاستگذاران و تولیدکنندگان می‌تواند بهترین نتیجه را در عرصه فعالیت‌های شبکه ای به‌دست دهد.

مساله اشتغال کتابداران در مقابل ماشین، با راه‌اندازی سامانه‌ای مانند حافظه ملی ایرانیان، از زمانی که بحث انقلاب صنعتی پیش آمد، وجود داشت اما باید توجه داشته باشیم که جنس فعالیت‌ها تغییر می‌کند. اگر چنین سامانه‌ای بخواهد فعالیت کند، نمی‌تواند اطلاعاتش را بارگذاری کند و روند را پیش ببرد، نیروی انسانی باید این کار را بکند. بنابراین کتابدارن و نیروی انسانی، تبدیل به متخصص علم داده و تحلیل‌گر می‌شوند. باید کتابداران بتوانند خود را تطبیق دهند و با علم جدید خود را روزآمدسازی کنند. در غیراین صورت به قول یوال نوح هراری در کتاب «انسان خرمند»، به‌طور کلی در جوامع انسانی طبقه عظیم بی‌خاصیتی را خواهیم‌داشت که با توانایی‌ها و امکانات روز خود را وقف نداده‌اند، پس باید از چرخه اشتغال خارج شوند. انقلاب‌ها و تحول‌ها مساله اتوماسیون در مقابل انسان را مطرح کردند، اما انسان را طرد نکردند و انسان‌هایی که توانستند خود را با تغییرات منطبق کنند، می‌توانند توانایی تغییر و تحول داشته باشند و این امکان را به فرصت تبدیل کنند.

سامانه حافظه کلی ایرانیان باید براساس نیاز مخاطب باشند

زین العابدینی گفت:این سامانه‌ها نباید ابزاری برای تبلیغ یا نمایش باشد، بلکه باید براساس نیاز مخاطب فعالیت کند. سامانه حافظه ملی ایرانیان، در مرحله شروع شاید خوب باشد، اما باید با کیفیت خوب مداومت داشته‌باشد و محتوایش تا جایی که ممکن است، غنی باشد. همچنین باید از نظر متادیتا و اطلاعات کتاب‌شناختی فراهم باشد. مهتر از آن، دسترسی به اصل منبع و منابع دیجیتالی فراهم شود وگرنه از این سامانه‌ها و شبکه‌ها، به تعداد زیادی ساخته شده‌است که مدتی فعالیت کردند و زمین خوردند. پژوهشگران و اهالی علم به دنبال اصل منبع هستند و اطلاعات کتابشناختی را از هر جایی می‌توانند، پیدا کنند.

نکته دیگر این است که این این فعالیت‌ها فرهنگی و عام‌المنفعه هستند. نباید در آینده با تغییر مدیریت، به ابزاری برای سودجویی و درآمدزایی تبدیل شود. خیلی از سازمان‌ها هستند که با بودجه دولتی فعالیت می‌کنند، اما هر سرویسی را در صورت پرداخت هزینه اشتراک، ارائه می‌کنند. در صورتی که اقدامات فرهنگی و عام‌المفعه، به‌خصوص دسترسی آزاد به اطلاعات از وظایف دولت است. سوبسید فرهنگی از حقوقی است که دولت‌ها باید برای مردم، مانند دیگر زیرساخت‌ها فراهم کنند.

گفتگو: هادی حسینی‌نژاد