هشدار زنده یاد ایرج افشار بر توجه بیشتر بر اسناد و مدارك مشروطه

به گزارش لیزنا بر اساس اعلام روابط عمومی خانه كتاب، این نشست با حضور سید علی‌آل داود، عضو شورای عالی علمی مركز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و سردبیر مجله «ایرانشهر»، دكتر علی‌رضا ملایی توانی و با حضور مولف برگزار شد.

در این نشست آل‌داود گفت: از‌ جمله مهم‌ترین كتاب‌ها در زمینه انقلاب مشروطه «گیلان در جنبش مشروطه» نوشته ابراهیم فخرایی و «كاشان در جنبش مشروطه» از مرحوم نراقی است. كتاب مرحوم كسروی نیز با تمركز بر جنبش مشروطه در آذربایجان از‌جمله این منابع است. بسیاری از پژوهشگران نیز در این زمینه به انتشار مقالات و كتاب‌های متفرقه اقدام كرده‌اند.

كتاب‌ها در زمینه تاریخ مشروطه دو دسته‌اند

وی ادامه داد: كتاب‌ها در زمینه انقلاب مشروطه در شهر‌ها، به دو دسته قابل تقسیم‌ است. نخست بررسی شهر‌ها و مناطق موثر در جنبش مشروطه، مانند تبریز، قزوین، رشت و تا حدودی اصفهان و چهار‌محال بختیاری و دوم، نگاه به شهر‌ها و مناطقی كه در جنبش مشروطه نقش موثری نداشتند، اما از آن تاثیر گرفته‌اند. برای تولید منابع جامع درباره تاریخ مشروطه باید به هر دو این منابع توجه كرد.

آل‌ داود افزود: چاپ دوم كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» با توجه به هشدار مرحوم ایرج افشار به نویسنده مبنی بر توجه بیشتر به اسناد و مدارك زحمت‌ بیشتری داشته است. نباید فراموش كرد كه مشكل پژوهش‌های تاریخی در ایران توجه صِرف به كتاب‌ها است؛ به‌عبارت دیگر پژوهشگران باید از منابع كتابی، قدم فراتر بگذارند. مورخ باید اثر خود را برپایه منابع مختلف از‌ جمله مجلات و به‌ویژه اسناد مختلف تدوین كند.

تاریخ درست و راست در گرو توجه به اسناد است

عضو شورای عالی علمی مركز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی با تاكید بر لزوم توجه بیشتر به اسناد در تولید كتاب تاریخی گفت: در استفاده از اسناد برای تولید كتاب در زمینه تاریخ قدیم و جدید به واقع اهمال كرده‌ایم. ایران همواره دستخوش حملات گوناگون نیرو‌های اشغالگر خارجی بوده بنابراین هیچ‌گاه بایگانی قابل توجهی در ایران وجود نداشته است.

آل داود افزود: نامه‌ها هستند كه تاریخ را دقیق روایت می‌كنند اما بایگانی ما از اسناد دیوانی مجموعه‌ آثاری از منشات و مكتوبات است. استفاده از این اسناد به بهره‌گیری‌های ادبی محدود بوده در حالی‌كه ابتدا مورخان باید از این منابع استفاده كنند.

وی اظهار كرد: اسناد به‌ویژه بعد از دوران قاجار بسیارند كه منبع اصلی تاریخی به حساب می‌آیند. هر‌چند طی 40 تا 50 سال اخیر بخشی از این اسناد منتشر شده اما بخش عمده این اسناد در كتابخانه‌ها و آرشیو، سازمان اسناد ملی و بیشتر نزد خانواد‌ه‌های كهنسال با سابقه فعالیت‌های سیاسی است. به‌نظر می‌رسد تا زمانی كه این منابع جمع‌آوری نشود نمی‌توان تاریخ راست و درستی تدوین كرد.

روزنامه‌ها منابع تاریخی هستند

آل داود گفت: انتشار كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» فعالیت مهمی است. نویسنده به توصیه ایرج افشار مبنی بر جمع‌آوری اسناد و نامه‌های محلی قزوین توجه كرد. اسناد قابل توجهی از جمله، اسناد خانواده شیخ‌الاسلام قزوینی در این كتاب ارائه شده، علاوه بر این برای نوشتن تاریخ مشروطه جامع توجه به روزنامه‌ها به‌عنوان منبع تاریخی نیز ضروری است.

این پژوهشگر ادامه داد: كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» در مقایسه با آثار ابراهیم فخرایی و مرحوم نراقی دارای محاسنی است؛ به‌عنوان مثال این نویسندگان در نوشتن برخی مطالب تاریخی تفصیل داده‌اند یا از گزارش برخی وقایع خودداری كرده‌اند؛ اما در كتاب آقای نور‌محمدی این موضوع كمتر دیده می‌شود كه از محاسن كتاب به حساب می‌آید. انعكاس وقایع تاریخی هرچند با تعصبات وطنی نویسنده مغایر باشد ضروری است. گزارش وقایع مشروطه در هر شهر به تدوین تاریخ جامع مشروطه كمك می‌كند.

مورخ نباید اساس‌نامه‌ها را فراموش كند

آل‌داود در نقد كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» افزود: منقولات در این كتاب زیاد است به‌‌عبارت دیگر نویسنده به‌عنوان مورخ، باید ماحصل وقایع را از دید خود بنویسد. جمع‌آوری اساسنامه‌ها و مرام‌نامه‌های احزاب و گروه‌های مربوط به مجاهدین یا احیاناً مخالفان و مشروطه‌خواهان نیز نكته قابل توجه این كتاب محسوب می‌شود كه البته كمتر به این موضوع توجه شده در حالی‌كه از طریق این منابع می‌توان نسبت به حرف اصلی افراد دخیل در مشروطه آگاهی پیدا كرد.

نویسنده به تاریخ اجتماعی بی‌توجه است

ملایی توانی در ادامه این نشست گفت: درباره جنبش مشروطه، نهضت ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی باید مطالعات مجدد و مفصلی صورت بگیرد تا شناخت قابل قبول‌تری از تحولات كشور داشته باشیم.

وی افزود: برای نوشتن تاریخ محلی، شهر، روستا یا آبادی باید به اسلوب آن توجه كرد نویسنده «قزوین در انقلاب مشروطیت» تا حدی به این روش‌ها پایبند بوده است اما در عین حال انجام فعالیت پژوهشی و علمی نیازمند وجود مساله در ذهن پژوهشگر است؛ به‌عنوان مثال چرا می‌‌خواهیم درباره، قزوین در تاریخ مشروطه مطلب بنویسم؟

ملایی توانی با طرح چند پرسش در نقد «قزوین در انقلاب مشروطیت» ادامه داد: آیا به دنبال روایت تحولات قزوین در عصر مشروطه هستیم یا هدفمان بررسی نقش قزوینی‌‌ها در انقلاب مشروطه است. كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» شرح نقش قزوینی‌ها در مشروطه است. بررسی نقش مردم یك شهر در جریان یك پدیده مهم مانند انقلاب، جنبش و نهضت قواعد متفاوتی دارد.        

وی با اشاره به ریشه‌های ظهور تاریخ اجتماعی افزود: نویسنده «قزوین در انقلاب مشروطیت» به تاریخ اجتماعی بی‌توجه است. تاریخ اجتماعی با انقلاب‌ها و به‌طور مشخص با انقلاب فرانسه ظهور پیدا كرد. تاریخ اجتماعی در ایران نیز، با انقلاب مشروطه پدیدار شد.

لزوم توجه به ریشه‌های انقلاب مشروطه

ملایی توانی درباره لزوم توجه به ریشه‌های انقلاب مشروطه اظهاركرد: ریشه‌های انقلاب مشروطه چیست؟ بی‌تردید دارای ریشه‌های متعدد از‌ جمله اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و دینی است. ریشه‌های انقلاب مشروطه در پیوند با تجدد است. تا زمانی كه فرآیند مدرنیته در جهان جدید و مواجه ایرانی‌ها در ساحت‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، فكری سیاسی و تمدنی را درك نكنیم نمی‌توان كنش‌ها و واكنش‌های جامعه ایران را فهمید.

وی با نقد دیدگاه مولف در معرفی ریشه‌های انقلاب مشروطه گفت: در كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» نهضت تنباكو و ورود زندانیان سیاسی به قزوین از‌جمله ریشه‌های انقلاب مشروطه عنوان شده، در حالی‌كه انقلاب به بسترسازی همچنین شكل‌‌گیری جریان اندیشه‌ای عمیق، اصطلاحات و دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی نیاز دارد.

این نویسنده تاریخ ادامه داد: نویسنده در ویرایش‌های بعدی مولف باید به پرسش‌هایی از‌ جمله چگونگی تمایل مردم به انقلاب و ریشه‌های انقلاب مشروطه توجه كند. برای درك انقلاب‌های مشروطه یا انقلاب اسلامی یا هر پدیده‌ شبیه دیگر به شناخت علت‌های ساختاری و عمیق نیاز داریم.

لزوم شناخت نقش شهرها در تاریخ مشروطه

نور‌محمدی نیز در ادامه با اشاره به انقلاب مشروطه به‌عنوان خیزش و نهضت بزرگ گفت: هرچند كه انقلاب مشروطه از تهران آغاز شد اما پیشرفت آن بدون حمایت شهر‌های دیگر امكان نداشت. رشت، همدان، قزوین و تبریز در این جریان نقش داشتند. شناخت نقش شهر‌های مختلف در بررسی نهضت مشروطه ضروری است.

وی افزود: طی 100 سال گذشته كتاب‌های متعددی درباره تاریخ مشروطه نوشته شده اما كتاب‌ مستقل درباره نقش قزوین در انقلاب مشروطه اندك است. چاپ نخست كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» سال 1382 و چاپ دوم آن 13 سال بعد با 400 صفحه اضافات به چاپ رسید.

نور‌محمدی با تقسیم‌بندی ‌نقش قزوین در انقلاب مشروطه اظهار كرد: برای قزوین سه نقش را می‌توان در انقلاب مشروطه ترسیم كرد. نخست از منظر ارتباطی، به‌عبارت دیگر قزوین موقعیت استراتژیكی دارد و به‌عنوان چهار‌راه كشور و پُل پیروزی مشروطه خواهان مطرح است.

این پژوهشگر تاریخ معاصر با اشاره به نقش میرزا حسن شیخ‌الاسلام در اطلاع‌رسانی واقعه شبه كودتای 1325 ادامه داد: با وجود دستور محمد‌‌علی شاه مبنی بر قطع سیم‌های تلگراف، اخبار این واقعه با هوشمندی میرزا حسن شیخ‌الاسلام به تبریز رسید و منجر به تنظیم لایحه شدیداللحن بر‌ضد محمد‌علی شاه شد.

ابعاد فرهنگی قزوین منحصربه فرد است

نور‌محمدی با اشاره به بُعد نظامی قزوین در انقلاب مشروطه اظهار كرد: سال 1325 كه مجلس به‌طور جدی تهدید شد میرزا حسن شیخ‌الاسلام به همراه 20 تفنگچی برای حفاظت از مجلس به سمت تهران حركت كردند. فقط افرادی از قروین و ساوه در این دسته حفاظت حضور داشتند.

وی درباره تاثیر بُعد فرهنگی شهر قزوین در انقلاب مشروطه ادامه داد: ویژگی‌های فرهنگی شهر قزوین در كشور منحصر به فرد است. ابعاد فرهنگی این شهر به موازات مبارزات مسلحانه برای احقاق حقوق مردم، مبارزه فرهنگی با استبداد،‌ خرافات و بیگانه‌ستیزی با ابزار شعر، ‌نثر، طنز و موسیقی موجب پیدایش ادبیات مشروطه شد كه بر جریان ادبی ایران نیز تاثیر‌گذار بود.

نقش سلاح ادبیات در بیدار‌سازی مردم

نور‌محمدی گفت: در دوران مشروطیت بیدار‌سازی مردم با سلاح ادبیات، موسیقی و طنر آغاز می‌شود. مردم قزوین در ایجاد این نوع ادبیات نقش دارند. براساس دیدگاه ادوارد براون، اُدبای عصر مشروطیت چهار تن شامل عارف قزوینی، شاعر ملی ‌مشروطیت، سیداشرف‌‌الدین حسینی، مدیر روزنامه نسیم شمال، ملك الشعرای بهار و دهخدا هستند. جهت‌دهی افكار عمومی در دوران مشروطیت بر عهده این اُدبا بود.   

این نویسنده و پژوهشگر افزود: كتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» با شكل‌گیری مشروطه از دوران ناصر‌الدین شاه یعنی از سال 1309 هجری قمری آغاز می‌شود. مورخان، پیش‌زمینه‌های انقلاب مشروطه را قیام تنباكو می‌دانند. انتقال تعدادی زندانی سیاسی از تهران به قزوین و وقایع دوران قیام تنباكو نخستین جرقه‌های آشنایی مردم قزوین با اندیشه‌های آزادی‌خواهانه است. مورخان، ترور محمد‌علی شاه را نیز در وقوع انقلاب مشروطه موثر می‌دانند. 

ضرورت پژوهش تاریخی در ابعاد محلی

نور‌محمدی اظهار كرد: اوضاع قزوین ‌‌قبل از فتح تهران،‌ در دوره استبداد صغیر، بعد از فتح تهران همچنین به نقش قزوین در ایجاد ادبیات مشروطیت از مباحث كتاب است. مطبوعات قزوین در عصر مشروطیت نیز در چاپ جدید كتاب آمده است.

وی با اشاره به اهمیت فعالیت‌های پژوهش تاریخی در ابعاد محلی ادامه داد: دسترسی به منابع تاریخی كه حتی در آثار مطرح تاریخی وجود ندارد نشانه لزوم توجه به پژوهش‌های تاریخی در ابعاد محلی است.