داخلی
»مطالب کتابداری
»ستاد خبری ۲۵
ادبیات و کودکان با نیازهای ویژه
به گزارش لیزنا (ستاد خبری بیست و پنجمین هفته کتاب ایران)، زهرا فرمانی، عضو شورای کتاب کودک، نویسنده کتاب کودک، پژوهشگر حوزه آموزش و ادبیات کودک و طراح و سازنده کتاب های حسی-لمسی به مناسبت هفته کتاب یادداشتی را با موضوع تولید آثار ادبی برای کودکان دارای مشکلات ذهنی و جسمی (کودکان با نیازهای ویژه) ارسال کرده است.
در یادداشت فرمانی آمده است:
گله ها
سال‌هاست که در کارگاه‌ها و جلسات و کلاس‌های مختلف بحث ادبیات برای کودکان با نیازهای ویژه را مطرح می‌کنم .
این موضوع به قبل از اولین نمایشگاه بین‌المللی کتاب کودک و نوجوان برمی‌گردد . در اولین خبرنامه آن نمایشگاه در مقاله کوتاهی نیاز این کودکان به ادبیات را مطرح کردم. هنوز که حدود سی سال از آن روزها می‌گذرد، توجه به کودکان با نیازهای ویژه نه تنها دغدغه پدیدآورندگان کتاب کودک و نوجوان نیست، بلکه در عرصه عمومی آموزش و رفاه شهروندی هم مسله و موضوع قانون‌گذاران و برنامه‌ریزان نیست!
در آخرین کارگاهی برای دانشجویان و مربیان هنر کودک داشتم، افراد تعریفی از ویژگی‌هایی که ارتباط کودک را با دنیای پیرامونش مختل می‌کند نداشتند. اوتیسم تازه‌ترین واژه نا‌آشنایی بود که شنیده بودند. نابینایی و ناشنوایی را می‌توانستند تصور کنند و از صندلی چرخدار فراتر نرفتند .
تقریبا هیچکدام کودکی را با همین محدوده ملاقات هم نکرده بودند !
پنهان بودن این کودکان سبب عدم آشنایی جامعه با این میلیون‌ها کودکی
است که نیاز به خدمات ویژه دارند. انتظار آفرینش ادبی برای کودکانی که هیچ شناختی از آن‌ها نداریم، منطقی به نظر نمی‌رسد .
از طرف دیگر مراقبین این کودکان، چه والدین و چه معلمین و همراهان، عادت نکرده‌اند که مطالبه ادبیاتی را بکنند که در زندگی کودکشان نقش آفرینی کند. به این دلیل است که وقتی هر از چند گاهی هم که کتاب‌هایی در جواب نیاز این کودکان در بازار کتاب رخ می‌نماید، از اقبال عمومی برخوردار نمی‌شود و مخاطب خود را پیدا نمی‌کند، پس پدیدآورنده را سرخورده می‌کند و از ادامه کار باز می‌دارد .
***
به راستی شما کودک با نیازهای ویژه را دیده‌اید ؟
می‌دانید او کیست و چه نیازهایی دارد ؟
شما خواننده این مقاله یا بهتر بگویم این گلایه، که دغدغه ادبیات کودک دارید، ویژگی ادبیات مناسب این کودکان را می‌شناسید؟
***
شما کتاب هایی خوانده‌اید که در آن کودکی با نیازهای ویژه شخصیت اصلی و تاثیرگذار و راه‌گشا باشد؟
آیا کتاب‌هایی با تصویر برجسته یا خط بریل یا به زبان اشاره دیده‌اید ؟
آیا کتابهای آسانی که مفهومی عمیقی را در متنی ساده بیان کرده باشد
دیده‌اید ؟
کتابی را دیده‌اید که با تغییراتی مناسب‌سازی شده باشد تا کودکانی که در خواندن دشواری دارند بتوانند از آن بهره‌مند شوند؟
***
آیا شما هم ویژگی را در معلولیت جسمی و ذهنی محدود می‌کنید ؟
آیا به کودکانی که اختلال های روانی دارند، اندیشیده‌اید ؟
آیا کودکان و نوجوانانی را که محروم از اجتماع هستند را مستحق ادبیات مناسب می‌دانید ؟
آیا قبول دارید که کودکانی که درگیر آسیب های خانوادگی هستند نیازمند خدمات ویژه کتابداری هستند ؟
آیا به نقش ادبیات در زندگی کودکان قربانی خشونت‌ها و جنگ‌ها و حوادث طبیعی اندیشیده‌اید ؟
***
برای کودکان با نیازهای ویژه می‌توانیم وارد دنیای گسترده‌تری باشیم.
توجه به کودکان با اختلال‌ها حسی، حرکتی، ذهنی، روانی، اجتماعی و رفتاری و یادگیری را پیش‌رو قرار دهیم و به نقش سازنده و راه گشا و تاثیرگذار ادبیات در زندگی این میلیون‌ها کودک ایمان بیاوریم .
همچنین به نقش هایی که کودک با نیازهای ویژه در ادبیات ایفا می‌کنند حساس شویم. ادبیاتی که سهم آشنایی عموم کودکان را با کودکان با نیازهای ویژه ایفا می‌کند .
***
باشد که به این طریق لذت خواندن و بهره بری از ادبیات را از این کودکان دریغ نکرده باشیم .
و باشد که راهی به دنیای انزوای این عزیزان پیدا کنیم و از پستوها رهایشان کنیم و در جامعه حاضر و سرافراز ببینیمشان .
بادا
کتاب برای همه / در گروه تهیه کتابهای حسی-لمسی چه می‌گذرد
کتابهای حسی-لمسی تنها مدلی از کتاب هستند که برای همه کودکان با هر ویژگی قابل استفاده است .
کتابهای حسی-لمسی کتاب‌هایی هستند که تصویر و متن آن‌ها برجسته هستند. تصویرها با توجه به گرافیک لمسی نابینایان طراحی می‌شوند. به شیوه‌ای که هم کودکان نابینا و هم کودکان با اختلالات دیگر بینایی و هم کودکانی که مشکلی در بینایی ندارند، بتوانند با تصویرها ارتباط برقرار کنند. متن آن‌ها نیز با هر دو شیوه معمولی و بریل نوشته می‌شود .
برجسته‌بودن و قابل‌لمس‌بودن و بخصوص تنوع جنسیت‌ها جاذبه ویژه‌ای برای همه کودکان دارد. با توجه به امکاناتی که دست‌ساز بودن کتاب‌ها معمولا برای سازندگان بوجود می‌آورد جاذبه‌های جنبی نیز در تصویرسازی و ساخت کتابهای رخ می‌دهد که می‌تواند سرگرمی و کنجکاوی و شگفتی با خود همراه کند. اینگونه به کتاب محرک و کتاب اسباب‌بازی نیز می‌تواند نزدیک شود. فرصت مداخله و تغییر و جابه‌جایی علاوه بر آموزش‌ها و امکاناتی که در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.
بسیاری از تصویرهای کتابهای حسی-لمسی برای بزرگسالان نابینا هم اولین تجربه تصویر لمسی از بسیاری موضوعات است .
طرح تهیه کتابهای حسی-لمسی را از سال 70 به هیئت مدیره شورای کتاب کودک پیشنهاد دادم . سال 71 اولین گروه برای بررسی و پیگیری این طرح تشکیل شد و تا کنون بدون وقفه کار خود را ادامه داده است.
هدف از تشکیل این گروه پژوهش و ساخت نمونه کتاب‌هایی بود که برای کودکان نابینا قابل درک باشد. در همان زمان گروه کتابهای گویای شورای کتاب کودک، متن کتابهای کودکان و نوجوانان را می‌خواند و از آن‌ها نوار تهیه می‌کرد .
تبدیل متن معمول به نوشتار بریل نیز از اقداماتی بود که شورای کتاب کودک برای کودکان و نوجوانان نابینا انجام داد. این دو شیوه مناسب‌سازی کتاب با تهیه کتابهای حسی-لمسی کامل می‌شدند .
کتابهای گویا و بریل برای بزرگسالان نابینا قبل از این در کتابخانه رودکی و مراکز دیگری انجام می شد، اما استفاده از ادبیات برای کودکان انجام نشده بود .
اولین نمونه کتابی که برای معرفی این طرح ساخته شد کتاب «گل یا پوچ» بود .
این کتاب در سال 1999 از طرف دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان جزو هشت کتاب برگزیده جهان معرفی شد و در سال 2001 برترین برترهای جهان اعلام شد . این نکته عزم گروه را برای ادامه فعالیت‌های خود راسخ‌تر کرد.
تاکنون بیش از صد کتاب حسی-لمسی در گروه یا به کمک دانشجویان یا موسسات و مراکز مختلف تهیه شده و برخی به تولید انبوه رسیده است .
پروژه کتابخانه‌های فراگیر توسط گروه وسیعی در شورای کتاب کودک با همکاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سازمان بهزیستی با حمایت سازمان یونیسف از اقدامات مهمی بود که جهت آگاه‌سازی جامعه و مسولین به نقش و ضرورت ادبیات کودک در زندگی کودکان با نیازهای ویژه انجام شد. در این پروژه تهیه و تدارک کتابهای مناسب برای خدمات ویژه کتابداری در کتابخانه های عمومی و اختصاصی تاکید داشت. صدها کتاب آماده‌سازی و مناسب‌سازی شد که ده عنوان آن کتابهای حسی-لمسی بود .
در گروه حسی - لمسی چه می گذرد ؟
گروه حسی-لمسی شورای کتاب کودک با حمایت آموزشگاه آزاد هنرهای تجسمی بادبادک (هنرکده کودک) کار خود را ادامه می‌دهد.
اعضای این گروه را همکاران آموزشگاه بادبادک، والدین کودکانی که به این آموزشگاه می‌آیند و داوطلبین دیگری تشکیل می‌دهند. این گروه از مشاوره‌های کودکان و نوجوانان و بزرگسالان نابینا بهره می‌برد. والدین این کودکان، کارشناسان و معلمین انجمن‌ها و کتابخانه‌ها، معلم مدرسه نرجس، همکاران نشریه ایران سپید و مراکز دیگر راهنمایی های لازم را در تایید یا تغییر تصویرها می‌دهند .
فعالیت‌های گروه:
● فعالیت‌های این گروه در جهت ساخت نمونه کتاب‌ها و آگاهی‌رسانی و
کمک به ایجاد مسیر مناسب برای اشاعه این کتاب‌هاست .
-برخی از کتاب‌هایی که می‌سازیم بر اساس قصه‌های شفاهی یا بازی‌ها شکل گرفته‌اند، مانند: لی‌لی حوضک، گل یا پوچ، لالایی، اتل متل.
- برخی تغییر و تحولی در کتابهای چاپی معمول است، چه کتاب کاغذی مانند: در جستجوی قطعه گمشده و ... یا کتاب پارچه با چاپ سیلک مانند: مهمان‌های ناخوانده و ...
- گاهی آفرینشی تازه می‌کنیم ازکتاب چاپی موجود، مانند: کتاب نمکی، سیمرغ، مرغ سرخ پاکوتاه، اسباب‌بازی بسازیم، کتاب فوتبال، ... .
● برآورده‌کردن نیازهایی که معلمین کودکان و نوجوانان مدارس نابینا یا بزرگسالان نابینا از ما درخواست می‌کنند و معمولا بر اساس نیازهای آموزشی یا اطلاعاتی بوده است. مانند: آموزش مفاهیم پایه ریاضی، ماکت استودیم فوتبال، نقشه برجسته ایران و جهان، ...
● تهیه مجموعه کتاب‌هایی برای چند کتابخانه مدارس نابینایان در شهرستان‌ها.
- تکثیر کتابهای محبوب کودکان از مجموعه کتاب‌هایی که ساخته‌ایم. اما اقدام جدی برای آن، نیاز به حمایت و سفارش و پشتیبانی وسیع‌تری دارد.
● دادن مشاوره به دانشجویان و ناشرین و پژوهشگران و علاقه مندان این حوزه
● شرکت در بینال‌های جهانی
● برگزاری نمایشگاه‌های متعدد در هرسال همراه با کارگاه‌های آموزشی ساخت و معرفی و اطلاع‌رسانی و سخنرانی. نمایشگاه در مدارس و کتابخانه و دانشگاه‌ها.
● همکاری با دانشگاه‌های مختلف.
-برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارشناسان یا معلمین کودکان استثنایی
- راهنمایی دانشجویانی که موضوع پایان‌نامه‌شان کتابهای حسی-لمسی یا آموزش نابینایان یا معماری برای نابینایان بوده و شرکت در جلسه دفاعیه آن‌ها و...
- همکاری با کتابخانه‌های عمومی یا خصوصی مانند: خانه کتابدار، حسینیه ارشاد، نهاد کتابخانه‌های عمومی و ... .
- همکاری با ناشرینی که اقدام به تولید انبوه کتاب های‌پارچه‌ای و کتابهای دست‌ساز می کنند .
● برگزاری دو دوره کارگاه هنر و ادبیات با کودکان و نوجوانان نابینا. در این کارگاه علاوه بر معرفی و خواندن و لمس کتابهای حسی-لمسی ساخته شده در گروه، هر جلسه یک هنر به کودکان معرفی می‌شد. ارتباط کودکان بینا و نابینا تجربه غنی برای همه ما داشت.
● استفاده از دنیای مجازی فرصت دو جانبه‌ای برای گروه بوده است. از طرفی سبب شده بتوانیم از دست آوردهای گروه های مشابه در کشورهای دیگر کم و بیش مطلع شویم و از طرف دیگر خودمان هم از طریق کانال‌های خبری گزارش دست‌آوردهایمان را با علاقه‌مندان سهیم شویم .
با آرزوی فراگیر شدن کتاب برای همه کودکان با هر نوع ویژگی !
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.